Ουδετεροποίηση είναι η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία σε ορισμένα φωνολογικά περιβάλλοντα εξαλείφονται φωνολογικές αντιθέσεις οι οποίες αλλού είναι ισχυρές. Π.χ στη γερμανική στο τέλος λέξης χάνεται η διάκριση /t~d/ [ηχηρό -άηχο ], και ενώ υπάρχει το ελάχιστο ζεύγος ['ra:dǝs]:['ra:tǝs] 'τροχού':'συμβουλής', στην ονομαστική η αντίθεση αίρεται: Rad 'τροχός' και Rat 'συμβουλή' προφέρονται και τα δύο [ra:t] (*[ra:d]). Την έννοια αυτή εισήγαγε η γλωσσολογική Σχολή της Πράγας και συγκεκριμένα ο Trubetzkoy, προτείνοντας ως ερμηνευτικό όρο το αρχιφώνημα. Ο Trubetzkoy θεωρεί ότι σε αυτά τα περιβάλλοντα δεν έχουμε παρουσία κανενός από τα φωνήματα της φωνολογικής αντίθεσης, αλλά παρουσία του συνόλου των κοινών ιδιοτήτων των δύο φωνημάτων, δηλαδή παρουσία ενός αρχιφωνήματος. Π.χ., ενώ τα /s/ και /z/ αποτελούν φωνήματα της ελληνικής που διακρίνονται με βάση το χαρακτηριστικό της ηχηρότητας και δημιουργούν ελάχιστα ζεύγη (/'soni~'zoni/, σε ορισμένα περιβάλλοντα (πριν από σύμφωνο) η αντίθεση αυτή παύει να υπάρχει και παρατηρείται μια «ελλειμματική» κατανομή τους (χωρίς ωστόσο η σχέση τους να μπορεί να χαρακτηριστεί αλλοφωνική): έτσι, πριν από άηχο σύμφωνο είναι δυνατή μόνο η παρουσία του [s], αστός [a'stos], και πριν από ηχηρό του [z], ασβός [az'vos], ενώ δεν είναι δυνατές οι ακολουθίες *[sv sγ zt zk]. Προσπαθήστε επίσης να προφέρετε σχετικά γρήγορα τη (δάνεια) λέξη Αζτέκοι: αυτό που ακούγεται πριν από το τ είναι ένας συριστικός φθόγγος όχι ιδιαίτερα ηχηρός. Πραγματικά Σε περιβάλλον, επομένως, πριν από σύμφωνο δεν εμφανίζεται κανένα από τα δύο φωνήματα αλλά μόνο τα κοινά χαρακτηριστικά τους (+ φατνιακό, + εξακολουθητικό, δηλαδή η συριστικότητα), δηλαδή το αρχιφώνημά τους το οποίο συμβολίζεται με κεφαλαίο |S| και στο παράδειγμα της γερμανικής που αναφέρθηκε παραπάνω με το |Τ|. Το φαινόμενο της ουδετεροποίησης σχετίζεται ιδιαίτερα και με τη διάκριση σημαδεμένος - ασημάδευτος όρος. Επισημαίνεται, τέλος, ότι έχουν προταθεί και άλλες ερμηνείες του φαινομένου της ουδετεροποίησης στο πλαίσιο της μορφοφωνολογίας .

Μ. Αραποπούλου

Πηγές

• Asher, R. E., επιμ. 1994. The Encyclopedia of Language and Linguistics. 10 τόμ. Οξφόρδη & Νέα Υόρκη: Pergamon Press.
• Κρύσταλ, Ντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
• Lass, R. [1984] 1993. Phonology: An Introduction to Basic Concepts. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nespor, M. 1999. Φωνολογία. Προσαρμογή στην ελληνική γλώσσα, Α. Ράλλη & M. Nespor. Μτφρ. Α. Ράλλη, Α. Νάτσης & Α. Παπασταύρου. Αθήνα: Πατάκης.
• Παυλίδου, Θ. 1995. Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.
• Πετρούνιας, Ευ. [1984] 1993. Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική ανάλυση. 1ος τόμ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Πεδίο