• Ά Μτβ.
  • 1) Υπολογίζω το μέγεθος, το βάρος, τη χωρητικότητα αντικειμένου, μετρώ (με βάση ορισμένη μονάδα):
    • εξαμώσαι και μετρήσαι το πλοίον (Metrol. 129²¹· 127²⁰).
  • 2)
    • α) Βάζω στο σημάδι, σημαδεύω, στοχεύω:
      • Στα μάτια ανάδια το κρατού (ενν. το σίδερο) και γείς τ’ αλλού ξαμώνει (Ερωτόκρ. Δ́ 1797· Τζάνε, Κρ. πόλ. 332¹⁷)·
    • β) κατευθύνω κ. προς το στόχο:
      • το σπαθί του ο Ρωμιός καλά 'χε το ξαμώσει και του 'δωκεν εις την καρδιά (Τζάνε, Κρ. πόλ. 168¹⁵)·
    • γ) (προκ. για πυροβόλο όπλο) στήνω (με κατεύθυνση κάπ. στόχο):
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 149²⁷).
  • 3) Καταφέρω, δίνω (χτύπημα):
    • Την κοπανιάν ξαμώνω (Πιστ. βοσκ. V 4, 89).
  • 4) Οδηγώ σε κ. κακό:
    • Θωρεί το πράμα … και βάρος αξαμώνει (Ερωτόκρ. Γ́ 715).
  • 5) (Εδώ) εννοώ, θέλω να πω:
    • Τα χείλη τά ξαμώνασι, δίχως να τα μιλούσα (Ερωτόκρ. Ά 1981).
  • 6) Σχεδιάζω, υπολογίζω:
    • (Ερωτόκρ. Γ́ 449)·
    • (σε παροιμ. φρ.):
      • εξάμωνε πλατέα και έκοπτε στενά και ουδέν εφαίνοντο εκείνα τά εξάμωνε (Χειλά, Χρον. 355).
  • 7) Προσπαθώ, επιχειρώ:
    • τη σαΐτα … να τη βγάλει εξάμωνε (Ερωτόκρ. Β́ 152· Φαλιέρ., Ιστ. 255).
• Β́ Αμτβ.
  • 1)
    • α) Σημαδεύω, στοχεύω:
      • Με το δοξάριν … να ξαμώσει (Κυπρ. ερωτ. 19⁵)·
    • β) (μεταφ.):
      • σφάλματα που στην τιμή ξαμώνου (Ερωτόκρ. Ά 231).
  • 2) (Μεταφ.) επιχειρώ, δοκιμάζω να πω ή να κάνω κ.:
    • (Ερωτόκρ. Γ́ 914).
  • 3) Αποσκοπώ, αποβλέπω, στοχεύω σε κ.:
    • η πολ’τική ψηλά θωρεί και χαμηλά ξαμώνει (Σαχλ. Á PM 314)·
    • στο κέρδος αξαμώνει (Ερωτόκρ. Β́ 1416).
  • 4) Οδηγώ, καταλήγω κάπου:
    • Τα λόγια σας … 'ς τόπο κακό ξαμώνου (Ερωτόκρ. Δ́ 406).

[<ουσ. έξαμος (βλ. ά.) + κατάλ. ‑ώνω. Ο τ. εξ‑ το 12. αι. (LBG) και σήμ. ποντ. Η λ. (Βλάχ.), ο τ. αξ‑ (Βλάχ.), κ.ά. σήμ. ιδιωμ.]