• 1)
  • α) Βάσανο, μαρτύριο, ταλαιπωρία:
    • Την παίδα δίδουν τα παιδιά, γιαύτος παιδιά τα λέσι (Πανώρ. Δ́ 105· Πιστ. βοσκ. I 1, 152), (Ερωτόκρ. Δ́ 1419)·
  • β) πόνος, οδύνη, στενοχώρια:
    • Δείξου καν τώρα γνωστική, και φαίνου πώς 'πομένεις την παίδα και τον πόνον σου (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [760]· Έ [1381])·
  • γ) (προκ. για ερωτικό πόθο):
    • (Ερωτόκρ. Γ́ 366)·
    • μια παίδα τους επαίδευγεν (ενν. την Αρετούσα και το Ρωτόκριτο), ένας καημός, μια ζάλη (Ερωτόκρ. Γ́ 1554).
• 2) (Μεταφ.) αγωνία, ανησυχία:
  • θανάτου μαχαιρά η παίδα που τον κρίνει, δεν ξεύροντας ο φίλος του πού να 'ναι κι είντα εγίνη (Ερωτόκρ. Έ 1117· Ά 626).
• 3) Τιμωρία, ποινή:
  • την παίδα δίδουσι, όθεν το κρίμα εγίνη (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [292]· Δ́ [1450]).
• 4) Βασανιστήριο:
  • Ξεσκίσματα και παίδες, κριτήρια, 'ξορισμούς, … (Πιστ. βοσκ. III 6, 110).
• 5) (Πιθ. μεταφ.) εκπαίδευση, παιδεία:
  • μη συνθολώσω σου τον νουν ταις υψηλέσι λέξεσιν αμειβόμενος σης νεοφύτου παίδας (Λεξ. II 323).

[<παιδεύω υποχωρ. + κατάλ. ‑α. Η λ. και σήμ. ιδιωμ.]

• Εκπαιδευτήριο, σχολείο:
  • κάποιος χριστιανός φιλόθεος … εσύστησεν εξ ιδίων αναλωμάτων παιδαγωγείον (Ευγ. Γιαννούλη, Επιστ. 40⁵⁹).

[αρχ. ουσ. παιδαγωγείον]

• Εκπαίδευση, διδασκαλία·
  • (εδώ) παραδειγματισμός, φρονηματισμός:
    • ω διδασκαλίαι πνευματοφόρων ανθρώπων, ω παιδαγωγίαι ημιθέων ηρώων (Δούκ. 387⁵).

[αρχ. ουσ. παιδαγωγία]

• 1)
  • α) Αυτός που παραδίδει μαθήματα, δάσκαλος:
    • (Sprachlehre 186)·
    • παιδαγωγόν επιτήδειον και αρκετόν εις υπηρεσίαν παιδευτηρίου (Ευγ. Γιαννούλη, Επιστ. 54¹²)·
  • β) αυτός που διδάσκει με τη συμπεριφορά του, υπόδειγμα:
    • βιώσας τε καλώς ο Διγενής Ακρίτης τύπος αρχόντων γέγονεν, …, παιδαγωγός φρονήσεως (Διγ. Z 4038)·
  • γ) (ειρων. προκ. για δάσκαλο που χρησιμοποιεί αρχαϊσμούς):
    • (Κυπρ. ερωτ. 27 τίτλ).
• 2) Αυτός που αναλαμβάνει τη φροντίδα ανηλίκου, επίτροπος:
  • προκουράτωρ λέγεται εκείνος οπού λέγομεν ημείς παιδαγωγόν (Βακτ. αρχιερ. (Γκίνης) 295)·
  • (προκ. για επίτροπο ανήλικου ηγεμόνα):
    • (Δούκ. 311²⁹).
• 3) (Ως τίτλος βιβλίου, το οποίο υποδεικνύει μεθόδους ανατροφής και εκπαίδευσης των παιδιών):
  • το βιβλιάριον τούτο του Πλουτάρχου … ημείς το ονομάσαμεν «Παιδαγωγόν» (Σοφιαν., Παιδαγ. 261).

[αρχ. ουσ. παιδαγωγός. Η λ. και σήμ.]

• Εκπαιδεύω, διδάσκω, μορφώνω:
  • (Παϊσ., Ιστ. Σινά 974)·
  • (προκ. για βιβλίο):
    • μας παιδαγωγεί (ενν. το βιβλιάριον) και διδάσκει …πώς … ν’ ανατραφεί το παιδίον ευγενικά (Σοφιαν., Παιδαγ. 261).

[αρχ. παιδαγωγέω. Η λ. και σήμ. λόγ. (ΛΚΝ)]

• 1)
  • α) Κορίτσι, κοπέλα:
    • Φθάνει κοντά εις την παίδινα, ρωτά την πόθεν ένι (Δαρκές, Προσκυν. [61]· Άνθ. χαρ. (κυπρ.) 132)·
    • (σε μεταφ.):
      • Όλα τα βίτσια γερανίσκουσιν εις τους λας, αμμέ η ακριβειά μόνη γινίσκεται πάντα παίδαινα (Άνθ. χαρ. (κυπρ.) 104)·
  • β) παρθένα, ανύπαντρη γυναίκα:
    • (Ασσίζ. 98²⁸).
• 2) Θεραπαινίδα, υπηρέτρια:
  • Εγροίκησεν η παίδαινα … και είπεν το του ρηγός (Μαχ. 578³³).

[ουσ. παιδί + κατάλ. ‑αινα. Η λ. στο Meursius (λ. ‑ες) και σήμ. κυπρ., όπου και τ. παίδκαινα]

• 1)
  • α) (Προκ. για συγγενική σχέση) γιος ή κόρη· παιδί:
    • (Θρ. Κύπρ. Μ 518)·
    • έκαμα αρσενικό παιδάκι (Ευγέν. 1344)·
  •  
    • β¹) αγόρι ή κορίτσι μικρής ηλικίας, παιδάκι:
      • (Αχέλ. 2198)·
      • καλά και αν ήτον κοπελάκι, ήτονε χαριέστατον παιδάκι (Λεηλ. Παροικ. 450)·
    • β²) βρέφος, μωρό:
      • απόθανε (ενν. ο κύρης του) κι αφήκε τον τριών ημερώ παιδάκι (Ερωτόκρ. Β́ 597· Χούμνου, Κοσμογ. 355)·
  • γ) (με την κτητ. αντων. μου σε προσφών. που φανερώνει οικειότητα, συμπάθεια, τρυφερότητα):
    • Πού 'στε εσείς, παιδάκια μου, κουφέρτιασις δική μου (Θρ. Κύπρ. 531), (Ερωτόκρ. Δ́ 671)·
    • (σε προσφών. ιερωμένου προς λαϊκό):
      • (Ιστ. Βλάχ. 2784).
• 2)
  • α) Νεαρός άντρας, έφηβος:
    • (Ch. pop. 463)·
    • ήτονε τότε μικρόν παιδάκι, στην Βενετίαν έφυγε να παιδευθεί (Ιστ. Βλάχ. 461)·
    • (σε προσφών.):
      • Ω δοξασμένον κι άξιον παιδάκι (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [951])·
  • β) (σε επιθετ. χρ.) νέος, μικρός σε ηλικία:
    • επήραν και τον αδελφόν του … παιδάκιν βαχλιώτην τους και εγυρίσαν πολύν τόπον (Μαχ. 96²⁶)·
  • γ) (προκ. για νεαρό και ανώριμο ή ασήμαντο άνθρωπο):
    • Ο Δάρειος …εγνώρισε Αλέξανδρον ότι δεν έν παιδάκι (Αλεξ. 766)·
    • (ειρων. σε προσφών.):
      • άμε, παιδάκι, το λοιπόν, να παίζεις στο τσουγκάνι (Αλεξ. 691).
• 3) Νεαρός δούλος, υπηρέτης:
  • (Χούμνου, Κοσμογ. 1636 κριτ. υπ).

[ουσ. παιδίον + κατάλ. ‑άκι. Η γεν. και σήμ. ιδιωμ. Τ. ‑ιον στο Meursius. Η λ. στο Βλάχ. και σήμ.]

• Νεαρός που έχει τη σύνεση ηλικιωμένου ανθρώπου:
  • Ο ουν Μεεμέτης … παιδαριογέρων εν ταις μάχαις και ταις διοικήσεσιν εις άκρον εγένετο (Ψευδο-Σφρ. 232^11‑12).

[ουσ. παιδάριον + γέρων. Η λ. τον 4.-5. αι.]

• 1)
  • α) Μικρό παιδί:
    • (Θυσ. 591), (Δούκ. 435⁷)·
    • (προκ. για τον Έρωτα):
      • (Λίβ. P 1307)·
  • β) βρέφος, μωρό:
    • όταν εγεννήθη το παιδίον … είπεν: « …». Και είδεν πας άνθρωπος και εξενίστη πώς εσύντυχεν το παιδάριον (Διήγ. Αλ. V 27).
• 2) (Μειωτ. προκ. για νεαρό και ανώριμο άτομο) παιδαρέλι:
  • ουδέν σας πέβει 'ς βασιλιά, μόνον εισέ παιδάρι (Αλεξ. 717).
• 3) Νεαρός δούλος, υπηρέτης:
  • (Χούμνου, Κοσμογ. 1636).
• 4) Νεαρό πτηνό ή ζώο:
  • (Ορνεοσ. αγρ. 539²³).

[αρχ. ουσ. παιδάριον. Η λ. και σήμ. (‑ο)]