• α) Μικρό σπίτι, μικρό κτίσμα:
  • Ο πύργος … έχει σπιτάκιν (Πορτολ. Α 167⁹)·
• β) (θωπευτ. προκ. για κατοικία):
  • (Πανώρ. Ά 390)·
  • δώσε μας το σπιτάκι μας, δώσε μας την πατρίδα (Ιστ. Βλάχ. 2475).

[<ουσ. οσπίτιον + κατάλ. ‑άκι. Ο τ. σπιτάκι στο Βλάχ. και σήμ.]

• Ξενώνας (για ταξιδιώτες, απόρους, ασθενείς)· νοσοκομείο:
  • ορδίνιασε … σπιτάλια να κυβερνούν τους ασθενείς (Άλ. Κύπρ. 1568· Τζάνε, Κρ. πόλ. 429⁹).

• Ως κύρ. όνομ. =
  • α) το καθολικό μοναστικό και στρατιωτικό τάγμα του Ξενώνα (Hospitale) του Αγίου Ιωάννου των Ιεροσολύμων, το τάγμα των Ιωαννιτών ιπποτών (ή Ιπποτών της Ρόδου ή της Μάλτας):
    • (Χρον. Μορ. H 1951 κριτ. υπ.)·
    • εις το Σπιτάλιν έποικες φρέρης καν έξι χρόνους (Πουλολ. 242· Μαχ. 16²³)·
  • β) (συνεκδ.) μονή των Ιωαννιτών Ιπποτών (εδώ στη Λευκωσία):
    • εθάψαν τον εις τον Άγιον Ιωάννην εις το Σπιτάλλιν της Λευκωσίας (Μαχ. 448²⁹· Βουστρ. 44).

[<μεσν. λατ. hospitale ή μεσν. γαλλ. ospital· πβ. και το βεν. ospitale (Boerio, Indice). Οι τ. σπ‑ <παλαιότ. γαλλ. ospital· πβ. προβ. spitale. Τ. ‑ον στο Du Cange (λ. οσπίτιον) και οσπιτάλι(ο)ν σε έγγρ. του 12. αι. Ο τ. σπιτάλε σε έγγρ. του 16.-17. αι. και στο Somav. Ο τ. σπιτάλι στο Meursius (‑η) και σήμ. λαϊκ. και ιδιωμ. Ο τ. σπιτάλλιν και σήμ. κυπρ. Τ. σπιτάλι(ν) και σπιτάλιο και σήμ. ιδιωμ. Το κύρ. όνομ. Οσπιτάλιν σε έγγρ. του 15. αι. Ο τ. Σπιτάλιν στο Meursius (λ. σπηταλείον). Τ. Σπιτάλι(ν) σε έγγρ. του 12. αι.]

• Καθολικός μοναχός του τάγματος του Ξενώνα του Αγίου Ιωάννου των Ιεροσολύμων, Ιωαννίτης Ιππότης:
  • επήρεν ο πάπας μεγάλην χαράν, ότι οι Σπιταλλιώτες ένι καλοί χριστιανοί (Μαχ. 14²¹· αυτ. 16⁴).

[<κύρ. όνομ. Οσπιτάλιν (βλ. οσπιτάλιν) + κατάλ. ‑ιώτης. Ο τ. <τ. Σπιτάλλιν (ό.π.). Τ. Σπιταλιώτης στο Du Cange (λ. οσπίτιον). Κοινό όν. σπιταλιώτης στο Somav. (λ. ‑ο-) και σήμ. στη Ζάκυνθο (Ζώης)]

• Που προέρχεται από εκλεκτή οικογένεια:
  • άνθρωπος είσαι τοπικός, πολύολβος, σπιτάτος (Γεωργηλ., Βελ. Λ 719).

[<ουσ. οσπίτιον + κατάλ. ‑άτος. Ο τ. και σήμ. ιδιωμ. με διαφορ. σημασ.]

• Που ανήκει ή αναφέρεται σε σπίτι:
  • Περί σημαδίου σπιτικού, ότι … (Βακτ. αρχιερ. 180)·
  • (εδώ υποτιμ. για άνδρα) που παραμένει στο σπίτι του άπρακτος:
    • επί μακρόν οφθέντα (ενν. τον βασιλέα) οσπιτικόν και απόλεμον (Παράφρ. Χων. 709¹⁹).

• Το άρσ. ως ουσ. = υπηρέτης άρχοντα:
  • (Βησσ., Επιστ. 36⁶).
• Το ουδ. ως ουσ. = το σπίτι με τα υπάρχοντά του:
  • παίζει (ενν. ο ζαριστής) … όλον το σπιτικόν του (Σαχλ. N 128).

[<ουσ. οσπίτιον + ‑ικός. Ο τ. στο Meursius και σήμ. Η λ. στο Meursius.]

• 1)
  • α) Κτίσμα το οποίο χρησιμοποιείται ως κατοικία (κάθε είδους):
    • τους βγάνουν απ’ τα σπίτια τους κι εκείνοι κατοικούσιν (Διακρούσ. 109²¹)·
    • του Έρωτος το σπίτιν (Λίβ. Esc. 285· Πανώρ. Β́ 423)·
    • (στον πληθ. αντί εν.):
      • αφήνω τα οσπίτια μου του υιού μου (Διαθ. Ακοτ. 146· Γράμμα κρ. διαλ. 7)·
    • έκφρ. έξω σπιτία, βλ. έξω 4β·
  • β) (συνεκδ.) πρόχειρο κατάλυμα, (εδώ) στρατιωτικό κατάλυμα:
    • (Κορων., Μπούας 60)·
    • εγώ ήλθα εις την ντέντα μου, εκείνη (ενν. η Μαξιμώ) … υπήγεν εις το οσπίτιόν της (Διγ. Άνδρ. 394⁸).
• 2) (Στον εν. και τον πληθ.) παλάτι αρχοντικό:
  • επέζεψαν εις του ρηγός το σπίτι (Χρον. Μορ. H 6434· Μαχ. 312¹³)·
  • έκφρ. οσπίτια της αφεντίας = παλάτι:
    • (Χρον. Μορ. H 2317).
• 3) Κατάλυμα ζώου, φωλιά:
  • (Γαδ. διηγ. 55)·
  • στρέφουνται (ενν. πάσα πτηνόν) … στο σπίτιν (Κυπρ. ερωτ. 106⁵).
• 4) Τμήμα σπιτιού
  • α) δωμάτιο:
    • μίαν μεγάλην σανία … γεμάτην μαργαριτάριν … και εχένωσεν εις την γωνίαν του σπιτίου (Μαχ. 82¹⁸)·
  • β) υπνοδωμάτιο:
    • το οσπίτιον δε τούτο, όπερ ανεπαύοντο οι βασιλείς (Κομνηνής Άννας Μετάφρ. 224)·
  • γ) κεντρική αίθουσα θρόνου σε παλάτι:
    • (Διήγ. Αλ. G 276²)·
  • δ) βασιλικά διαμερίσματα:
    • (Σφρ., Χρον. 34⁸)·
  • ε) πάτωμα σπιτιού:
    • το αίμαν του μαύρου πετεινού … χώσε το εις το σπίτιν να περιπατούν απάνω (Σταφ., Ιατροσ. 23).
• 5) Οικογένεια, φαμελιά:
  • τρέφουσι τα σπίτια τους με μόχθους και με κόπους (Ιστ. Βλαχ. 2156· Διαθ. Ακοτ. 147), (Αλεξ. 2680)·
  • έκφρ. (άνθρωπος) του σπιτιού = αυτός που ανήκει στην υπηρεσία κάπ.:
    • εδώσανε άλλα εκατό ρεάλια ενού ανθρώπου του σπιτιού του … πρεβεδούρου (Σουμμ., Ρεμπελ. 167²⁸· Αιτωλ., Μύθ. 93²)·
  • εκφρ.
    • (1) γέννημα σπιτιού, βλ. γέννημα 6·
    • (2) σπίτι γονεού ή γονεών, σπίτι … πατρικόν = η οικογένεια στην οποία γεννιέται κάπ., η πατρική οικογένεια:
      • (Πεντ. Αρ. XXVI 2, III 24), (Πουλολ. 349)·
    • (3) υιός του σπιτιού = οικογενής, αυτός που γεννήθηκε από γονείς στην υπηρεσία κάπ.:
      • (Πεντ. Γέν. XV 3)·
    • (4) ψυχές του σπιτιού = υπηρέτες:
      • (Πεντ. Γέν. XXXVI 6).
• 6) (Συνεκδ.) το αφεντικό, ο κύριος του σπιτιού:
  • ΦΟΛΑΣ: Πού τό 'βρηκες το τόλαρο; ΠΕΤΡΟΥΤΣΟΣ: Λόγο να πω στο σπίτι μού το 'δωσε ο Δάσκαλος. (Στάθ. Β́ 193)·
  • έκφρ. κυρά του οσπιτίου, βλ. κυρά 5 έκφρ.
• 7) (Με τα επίθ. καλός, μεγάλος) επιφανής οικογένεια ή καταγωγή:
  • ήτον απού καλό σπίτιν, κατελάνος (Βουστρ. 160¹⁴· Τζάνε, Κρ. πόλ. 233⁶).
• 8)
  • α) Βασιλικός «οίκος», δυναστεία:
    • ο βασιλεύς τι ουκ έπραξε … προς βοήθειαν του οσπιτίου αυτού (Σφρ., Χρον. 140²¹)·
  • β) βασιλική «αυλή»:
    • μετά της βασιλίσσης μείνω, άρχων του οσπιτίου αυτής (Ψευδο-Σφρ. 550⁷), (Σφρ., Χρον. 168²⁴)·
  • γ) βασίλειο:
    • επλήγωσεν ο Κύριος το Φαρώ πληγές μεγάλες και το σπίτι του (Πεντ. Γέν. XII 17).
• 9)
  • α) Έθνος, φυλή:
    • ανήρ από το σπίτι του Ισραέλ (Πεντ. Λευιτ. XVII 8)·
    • (σε μεταφ.):
      • τα πρόβατα τα χαμένα του σπιτίου του Ισραήλ (Μάξιμ. Καλλιουπ., Κ. Διαθ. Ματθ. ί 6)·
    • (εδώ προκ. για μια από τις 12 φυλές του Ισραήλ):
      • ανήρ από το σπίτι του Λεβί (Πεντ. Έξ. II 1)·
  • β) (συνεκδ.) ο λαός, οι πολίτες ενός έθνους:
    • έκραξαν το σπίτι του Ισραέλ το όνομά του Μαν (Πεντ. Έξ. XVII 31)·
    • έκφρ. τα σπίτια τους λας, βλ. λαός 3β έκφρ. (γ).
• 10) Πατρίδα:
  • εστράφην εις το σπίτιν του, στων Αθηνών την χώρα (Βεντράμ., Φιλ. 26· Καρταν., Π. Ν. Διαθ. φ. 212^r).
• 11) Σπιτικό, νοικοκυριό:
  • (Προδρ. II 73)·
  • Εγώ κρατώ το οσπίτιν σου και την υποταγήν σου (Προδρ. I 90).
• 12) Περιουσία:
  • ας βλέπεται ο καθές καλά ποταπού ανθρώπου δίδει το εσπίτιν του (Ασσίζ. 160¹· 411¹⁷).
• 13) Κτήριο, οικοδόμημα, οίκημα:
  • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 178¹¹), (Παλαμήδ. Βοηβ. 198)·
  • όλα τα σπίτια της Λευκωσίας, φούρνους, μύλους, λουτρά (Μαχ. 606³³).
• 14)
  • α) Μοναστήρι:
    • εις αυτό το μοναστήριον … τούτο το σπίτι, όπου λέγεται και είναι οίκος Θεού (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 194· Προδρ. III 253 χφ P κριτ. υπ.)·
  • β) οίκημα στη δικαιοδοσία μοναστηριού:
    • (Ασσίζ. 93^22‑23)·
    • είς άνθρωπος οπού ένι της ευσεβείας, οπού ένι μαΐστορος ού κουμεντούρης ενού εσπιτίου (Ασσίζ. 343¹⁷)·
  • γ) έκφρ. σπίτι ασκητικό = ασκητήριο, σκήτη:
    • (Hagia Sophia f 597²⁸).
• 15)
  • α) Λατρευτικός χώρος, οικοδόμημα αφιερωμένο στη λατρεία του Θεού:
    • (εδώ προκ. για το ναό της Αγίας Σοφίας):
      • να σε δοξάζουν … στο άγιόν σου σπίτιν, απέσω στην Αγιάν Σοφιάν (Ψευδο-Γεωργηλ., Άλ. Κων/π. 154)·
    • (εδώ προκ. για το όρος Χωρήβ, στη χερσόνησο του Σινά):
      • Ο … Θεός … εδιάλεξε τούτο το αγιότατον όρος· το οποίον έκαμε σπίτι και παλάτιόν του (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 48)·
  • β) (προκ. για εβραϊκή συναγωγή):
    • μη φέρεις δώσμα κούρβας … σπίτι του Κυρίου του Θεού σου (Πεντ. Δευτ. XXIII 19).
• 16)
  • α) Ξενοδοχείο:
    • έναι καιρός πολύς όπου κανένα ξένον εδέχθημαν στο σπίτιν μας (Σοφιαν., Κωμωδ. Ricchi 50)·
  • β) ξενώνας φιλοξενίας:
    • ευθύς επρόσταξε σπίτια να ετοιμάσουν σ’ αυτά να τους πεζεύσουσι και να τους αναπαύσουν (Μαρκάδ. 695)·
  • γ) ξενώνας φιλανθρωπικός:
    • σπίτιν και απαντοχή να καλυβιστούν, να πέσουν ξένοι τινές αιχμάλωτοι … (Γεωργηλ., Θαν. 610).
• 17) (Εδώ) η κιβωτός του Νώε:
  • (Πουλολ. 535).
• 18) Αποθήκη:
  • έχεις (ενν. ασβέστην) ένα σπίτιον γεμάτον (Διαθ. Νίκωνος 254⁸⁶)·
  • έκφρ. του σιταριού το σπίτι = αποθήκη σιταριού:
    • (Ερωτόκρ. Γ́ 573).
• 19) Μαγαζί, (εδώ) φούρνος, αρτοποιείο:
  • (Προδρ. III 171 χφ P κριτ. υπ).
• 20) Κακόφημο σπίτι, πορνείο:
  • την θυγατέρα του εις ένα σπίτιον, όποιος θέλει να παγαίνει εις ταύτην με μισθόν αισχρού έργου (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 239· Ασσίζ. 415⁴).
• 21) Τόπος, επικράτεια:
  • εγώ ήρτα … εις το σπίτιν σας, και εμόσετέ μου να με συντροφιάσετε ως την Βενετίαν (Μαχ. 532²²· Σφρ., Χρον. 58¹³).
• 22) Διοικητική έδρα:
  • ήτον αυθέντης μέγας … εις … όλην την Αλβανίαν … και το οσπίτιόν του ήτον εις το Φοινίκι (Ιστορ. δεσποτών Ηπείρ. 17^28‑29).
• 23) Πόλη, (εδώ) η Κωνσταντινούπολη:
  • αυτό το σπίτιν το άπειρον, η Κωνσταντίνου πόλις (Ψευδο-Γεωργηλ., Αλ. Κων/π. 644· Ανακάλ. 3).

• Εκφρ.
• 1) Σπίτι σκλαβιών ή σκλάβων = τόπος, γη δουλείας:
  • (Πεντ. Δευτ. XIII 11), (Έξ. XIII 3).
• 2) Του Πλούτωνος σπίτια = ο Άδης:
  • (Κορων., Μπούας 62).
• 3) Σπίτι της φυλακής ή της φύλαξης = φυλακή:
  • (Πεντ. Γέν. XXXIX 20), (XLII 19).

[<λατ. hospitium. Ο τ. εσπίτιν και σήμ. κυπρ. Ο τ. ‑ιν σε παπυρ. του 6.-7. αι. και σήμ. ποντ. Ο πληθ. σπίδια και άλλοι τ. της λ. κυπρ. Ο τ. σπίτι από τον 5. αι., στο TLG και σήμ. Ο τ. σπίτιν στο Meursius και σήμ. ιδιωμ. Ο τ. σπίτιον στο Meursius. Διάφ. τ. της λ. σήμ. ιδιωμ. Η λ. σε παπυρ. του 4. αι. (Preisigke-Kιessling· βλ. και TLG), σε σχόλ. και στη Σούδα]

• Οχυρωμένο σπίτι:
  • απήλθομεν … εις το οσπιτόκαστρον του Χατζημύρι (Πανάρ. 73³¹).

[<ουσ. οσπίτιον + κάστρον. Η λ. και σήμ. ποντ.]

• 1) Μικρό οίκημα, κτίσμα για διάφ. χρήσεις:
  • τους έβαλε εις ένα σπιτόπουλο … μέσα κτισμένο με πηλόν (Σουμμ., Ρεμπελ. 187· Hagia Sophia ω 517¹³)·
  • εποίησαν σπιτόπουλον, … και έβαλέν το (ενν. το πουλάριν) απέσω (Διήγ. Αλ. V 31)·
  • (προκ. για κατοικία· εδώ με το επίθ. μικρός πλεοναστικά):
    • η αρχόντισσα … σ’ έναν σπιτόπουλλον μικρόν ήτον εκεί κρυμμένη (Θρ. Κύπρ. 478).
• 2) Μικρός, περιορισμένος χώρος· χώρος όπου ασκητεύει μοναχός, (εδώ) σπηλιά:
  • εσυνέβηκε να σέβει … η μητέρα του Νεοφύτου μέσα εις το σπιτόπουλον, οπού εστέκετον μοναχός του και ασκήτευεν (Ροδινός 224).

[<ουσ. οσπίτιον + κατάλ. ‑πουλο(ν). Ο τ. σπιτόπουλο σε έγγρ. του 16. αι. Ο τ. σπιτόπουλον σε έγγρ. του 17. αι. Τ. (ο)σπιτόπ’λλον σήμ. ποντ.]

• Οικόπεδο, τόπος κατάλληλος για την ανοικοδόμηση σπιτιού:
  • Όστις αρπάζει τινός … ή αμπέλι ή σπιτότοπον … διπλά να το δώσει (Νομοκριτ. 89· Βακτ. αρχιερ. 153), (Βαρούχ. 217⁴).

[<ουσ. οσπίτιον + τόπος. Ο τ. σε έγγρ. του 12. αι. και σήμ. ιδιωμ. Η λ. σε έγγρ. του 18. αι.]