Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

7.3 Σημασιολογικές αλλαγές: μείωση ή επέκταση χαρακτηριστικών

Σε αυτή και στην επόμενη ενότητα θα εξετάσουμε το φαινόμενο της σημασιολογικής αλλαγής. Η σημασία μπορεί να περιγραφεί ως συνδυασμός χαρακτηριστικών, και αυτός ο ορισμός επιτρέπει να περιγράψουμε τις σημασιολογικές αλλαγές ως απώλεια ή ανάπτυξη τέτοιων χαρακτηριστικών. Ορισμένες περιπτώσεις που δεν μπορούν να περιγραφούν επαρκώς με αυτό τον τρόπο θα συζητηθούν στο 7.4.

Όταν μια λέξη όπως το πόδι ή το αγγλ. foot δεν χρησιμοποιείται με τη σημασία 'ανθρώπινο πόδι', π.χ. στην έκφραση πόδι του τραπεζιού ή αγγλ. foot of the mountain 'πρόποδες', μπορούμε να πούμε ότι η λέξη έχει χάσει το χαρακτηριστικό + ανθρώπινο. Επειδή έχει ένα χαρακτηριστικό λιγότερο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρύτερα. Το λατ. pecūnia, ενώ αρχικά σήμαινε 'περιουσία σε βοοειδή', έφθασε να σημαίνει απλώς 'χρήματα' κάθε είδους. Έχασε ένα χαρακτηριστικό και, με τον τρόπο αυτό, η χρήση διευρύνθηκε. Μία από τις σημασίες της λέξης κλίμα, αγγλ. climate δεν αναφέρεται στον καιρό. Μιλάμε για κλίμα ευφορίας στο χρηματιστήριο, για προεκλογικό κλίμα κτλ. Το γερμ. fertig αρχικά σήμαινε μόνο 'έτοιμος για ταξίδι' (πρβ. fahren), σήμερα όμως σημαίνει 'έτοιμος' υπό την ευρύτερη δυνατή έννοια. Το γαλλ. équipe 'ομάδα' αρχικά χρησιμοποιούνταν μόνο για τα πλοία, με τη σημασία 'πλήρωμα' (équipe < π.νορβ. skip 'πλοίο').

Όταν προστίθενται χαρακτηριστικά, μια σημασία γίνεται ακριβέστερη αλλά και στενότερη, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η χρήση της. Έτσι το αγγλ. deer 'ελάφι' αρχικά σήμαινε γενικά 'ζώο', όπως συμβαίνει ακόμη με το γερμ. Tier. Με παρόμοιο τρόπο το αγγλ. hound, που κάποτε σήμαινε γενικά 'σκυλί', σήμερα περιορίζεται σε κυνηγόσκυλα. Το λατ. pōtiō (αιτ. pōtiōnem) 'ποτό' εξελίχθηκε στο γαλλ. poison 'δηλητήριο'. Στο λατ. lapis (αιτ. lapidem) 'πέτρα' η σημασία περιορίστηκε, με αποτέλεσμα το ιταλ. lapide, που προέρχεται από αυτό, να σημαίνει 'ταφόπετρα'. Το ολλ. gang (πρβ. γερμ. Gang) αρχικά αναφερόταν σε κάθε μονοπάτι, στενό δρόμο κτλ., κατέληξε όμως να δηλώνει μόνο τον διάδρομο στο εσωτερικό ενός κτιρίου. Η κατεύθυνση της σημασιολογικής αλλαγής καθορίζεται φυσικά από την αρχική σημασία της λέξης, μερικές φορές όμως το αποτέλεσμα είναι απρόβλεπτο, όπως στην περίπτωση του λατ. pōtiō.

7.4 Σημασιολογικές αλλαγές: άλλες περιπτώσεις

Οι περισσότερες αλλαγές όμως δεν μπορούν να ερμηνευθούν τόσο εύκολα.

Σε ορισμένες περιπτώσεις η αλλαγή συνίσταται σε ταυτόχρονη επέκταση και ελάττωση χαρακτηριστικών. Όταν η λέξη οίκος, αγγλ. house, άρχισε να χρησιμοποιείται με τη σημασία 'οικογένεια', π.χ. ο οίκος των Αψβούργων, μπορούμε να πούμε ότι αφαιρέθηκε το χαρακτηριστικό + υλικό και προστέθηκε το χαρακτηριστικό + ανθρώπινο. Η ουσία όμως ίσως είναι ότι αυτή η σημασία αρχικά ήταν μετωνυμική, καθώς ο οίκος 'σπίτι' κατέληξε να αντιπροσωπεύει την οικογένεια που κατοικεί σε αυτόν. Ας σημειωθεί ότι σε αυτή την περίπτωση η λέξη διατηρεί και την αρχική, υλική σημασία. Η σημασία της αγγλικής φράσης (be) back in the saddle again (κυριολ. '(είμαι) πάλι πάνω στη σέλα'), που κάποτε τη χρησιμοποιούσαν μόνο οι καουμπόηδες, επεκτάθηκε και σήμερα σημαίνει '(έχω) ξανά τον έλεγχο', '(επιστρέφω) σε μια κυρίαρχη θέση'. Εντούτοις, η αρχική αίσθηση της άγριας ελευθερίας υπάρχει ακόμη στη σημασία της φράσης, ανεξάρτητα από τη σημερινή της χρήση.

Η μετωνυμία είναι μια ενδιαφέρουσα μορφή γλωσσικής αλλαγής. Η λέξη στέμμα, αγγλ. crownχρησιμοποιείται για να δηλώσει και το πρόσωπο που φορά το στέμμα, τον βασιλιά. Δηλαδή, 'στέμμα' > 'αυτός ή αυτή που φορά το στέμμα'. Η σημασία του λατ. lingua, που αρχικά σήμαινε 'γλώσσα (ως όργανο του σώματος)' επεκτάθηκε με αποτέλεσμα η λέξη να αναφέρεται και στη 'γλώσσα (ως όργανο επικοινωνίας)' εξέλιξη που απαντά σε πολλές γλώσσες. Η 'γλώσσα (ως όργανο επικοινωνίας)' θεωρήθηκε καθαρά ως κάτι 'που παράγεται από τη γλώσσα (ως όργανο του σώματος)'. Στην περίπτωση αυτή όμως δεν έχει νόημα να μιλάμε για επέκταση, εφόσον το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι μια πιο διευρυμένη χρήση της λέξης 'γλώσσα (ως όργανο του σώματος)'. Παρόμοια είναι και η χρήση της λέξης 'ήλιος' με σημασία 'ημέρα', δηλαδή το χρονικό διάστημα κατά το οποίο λάμπει ο ήλιος.

Συχνή είναι η εξέλιξη από το αφηρημένο προς το συγκεκριμένο. Π.χ. το αγγλικό youth κάποτε δήλωνε μόνο την περίοδο της ζωής της πριν από την ενηλικίωση, αργότερα όμως κατέληξε να σημαίνει 'νεαρός'. πρβ. και ν.ελλ. νιάτα < α.ελλ. νεότης. Μερικές φορές λέξεις που δηλώνουν ενέργεια εξελίσσονται σημασιολογικά προς τη δήλωση συγκεκριμένου αντικειμένου, όπως το ολλ. gang που προαναφέρθηκε, το οποίο σήμαινε 'πηγαίνοντας' και τελικά κατέληξε να σημαίνει τον διάδρομο μέσω του οποίου κάποιος 'πηγαίνει' (πρβ. αγγλ. gangway'διάδρομος').

Σε πολλές περιπτώσεις είναι πολύ δύσκολο να παρακολουθήσουμε την αλλαγή που συνέβη. Η λέξη thank 'ευχαριστώ' συνδέεται με τη λέξη think 'σκέφτομαι' από την οποία και πρέπει να προέρχεται. Πώς όμως ακριβώς η μία εξελίχθηκε στην άλλη; Σε γενικές γραμμές αυτό μπορεί να έγινε ως εξής: 'σκέψη' > 'επίγνωση' > 'αναγνώριση' > 'συναίσθηση υποχρέωσης' > 'ευχαριστίες'.

Η λέξη dilettante αρχικά δεν είχε καμία αρνητική συνδήλωση. Αντίθετα, σήμαινε κάτι σαν 'αφοσιωμένος ερασιτέχνης, αυτός που το ενδιαφέρον του βασίζεται στην αγάπη του για το θέμα'· ήταν κάτι που εκτιμούνταν, μια ενασχόληση των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Όταν όμως η λέξη άρχισε να αντιδιαστέλλεται προς το 'επαγγελματίας ή ειδικός', η αξία του dilettante μειώθηκε και κατέληξε να σημαίνει 'κάποιος που ασχολείται από κέφι και που ποτέ δεν μπορεί να φθάσει στο επίπεδο ενός πραγματικού επαγγελματία' κτλ. Η λέξη amateur παρουσιάζει ακριβώς την ίδια εξέλιξη. Είναι δυνατό να έχει ακριβώς την ίδια σημασία με το dilettante, αν και συνήθως αυτό δεν συμβαίνει (ακόμη) πάντοτε. Ορισμένοι ερευνητές κατατάσσουν σε ιδιαίτερη κατηγορία εξελίξεις προς μια αρνητική, μειωτική σημασία· κατά τη γνώμη μου, όμως, η αρνητική συνδήλωση είναι απλώς συμπτωματική από τη φύση της, μια απλή συνέπεια που δεν χρειάζεται να αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή κατηγορία.

Η λατινική έχει ξεχωριστές λέξεις για τις έννοιες 'άνθρωπος', 'άντρας' και 'γυναίκα': homō, vir και fēminaαντίστοιχα. Στη γαλλική όμως η λέξη 'άντρας' εξαφανίστηκε και το homme σημαίνει τόσο 'άνθρωπος' όσο και 'άντρας'. Εδώ βλέπουμε ότι για ένα συγκεκριμένο σημασιολογικό πεδίο η λατινική έχει τρεις λέξεις, ενώ η γαλλική δύο, με διαφορετική "κατανομή εργασίας". Συχνά οι σημασίες δύο λέξεων εφάπτονται και γι' αυτό η σημασιολογική αλλαγή στη μία από τις δύο λέξεις προκαλεί μετακινήσεις σε ολόκληρο το σημασιολογικό πεδίο. Ωστόσο, η μελέτη τέτοιων "σημασιολογικών πεδίων" δεν έχει προσφέρει τίποτε το πραγματικά καινούργιο.

7.5 Αιτίες: λέξεις και πράγματα

[…] είδαμε τις αιτίες που προκαλούν την εξαφάνιση παλαιών λέξεων και την εμφάνιση νέων. Εδώ θα εξετάσουμε το πρόβλημα της αλλαγής, όπως αυτή επηρεάζει λέξεις που ήδη υπάρχουν.

Είναι εύκολο να εντοπίσουμε την πρώτη αιτία. Όταν στον πραγματικό κόσμο ορισμένα αντικείμενα αναφοράς υφίστανται αλλαγή, είναι πολύ πιθανό ότι και οι λέξεις που τα περιγράφουν θα υποστούν σημασιολογικές αλλαγές (αν και μερικές φορές η λέξη μπορεί και να εξαφανιστεί εντελώς, όπως είδαμε). Πολύ γνωστό είναι το παράδειγμα της αγγλικής λέξης pen 'πένα'. Προέρχεται από το λατ. penna 'φτερό'. Όταν οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν φτερά ως όργανα γραφής, ή σημασία της λέξης άλλαξε προκειμένου να περιγράψει αυτά τα αντικείμενα, και η λέξη pen εξακολούθησε να υπάρχει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ύστερα από την κατάργηση των φτερών και την αντικατάστασή τους από εντελώς διαφορετικά όργανα γραφής.

Άλλες περιπτώσεις

Άλλη μια αιτία σημασιολογικών αλλαγών είναι το ταμπού, υπό την έννοια ότι μια λέξη υφίσταται αλλαγή (στη μορφή της) ή αντικαθίσταται από άλλη λέξη. Το πιο γνωστό παράδειγμα ταμπού είναι το γεγονός ότι οι Εβραίοι δεν αποκαλούν τον Θεό τους με το όνομά του· στη θέση του χρησιμοποιούν μια λέξη που σημαίνει 'Κύριος'. Αυτό το ταμπού είχε πολύ μεγάλες συνέπειες, καθώς πολλοί χριστιανοί αποδέχθηκαν ευκολότερα έναν τοπικό θεό της Παλαιστίνης που ονομαζόταν Γιαχβέ. Έχουμε ήδη αναφέρει το ρωσ. medved', που χρησιμοποιήθηκε με τη σημασία 'αρκούδα' (7.2). Εξαιτίας του η παλαιά λέξη για αυτό το ζώο εξαφανίστηκε.

Στην αρχαία ελληνική οι Ερινύες, θεότητες της εκδίκησης, ονομάζονταν και Εὐμενίδες 'που διάκεινται ευνοϊκά', ενώ ήταν ακριβώς το αντίθετο. Η Μαύρη Θάλασσα, που συχνά είναι επικίνδυνη, ονομάστηκε από τους αρχαίους Έλληνες Εὔξεινος Πόντος 'φιλόξενη θάλασσα', ενώ αρχικά το όνομά της ήταν Ἂξεινος Πόντος 'αφιλόξενη θάλασσα. (Είναι πιθανό ότι το Ἂξεινοςαποτελεί παραφθορά μιας περσικής λέξης που σήμαινε 'γαλάζιος'. Άσχετα όμως με την ετυμολογία του, το Ἂξεινος κατέληξε να μην είναι αποδεκτό.)

Ο ευφημισμός, που σχετίζεται στενά με το ταμπού, είναι άλλη μια αιτία αλλαγής, αλλά αυτή η περίπτωση συνήθως αφορά την πλήρη αντικατάσταση μιας λέξης από κάποια άλλη. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι το (άτομο) με μαθησιακές δυσκολίες (αγγλ. slow learner), που επινοήθηκε για να αντικαταστήσει το (άτομο) με νοητική υστέρηση (αγγλ. mentally handicapped), το οποίο με τη σειρά του χρησιμοποιήθηκε ως ευφημισμός για το καθυστερημένος (αγγλ. retarded), που κάποτε θεωρούνταν πιο ευγενικό από το αργόστροφος (αγγλ. feeble-minded) κτλ. Μερικές φορές οι αρρώστιες δεν αποκαλούνται με το πραγματικό τους όνομα. Αυτό συμβαίνει κυρίως με τη λέξη καρκίνος (αγγλ. cancer), αν και σε αυτή την περίπτωση το ταμπού δεν είχε ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση της λέξης από κάποια άλλη. Πολύ συχνό αντικείμενο ευφημισμού είναι ο θάνατος. Η έκφραση αν μου συμβεί κάτι (αγγλ. if something happens to me) σημαίνει ό,τι και το αν πεθάνω (αγγλ. if I should die), μια φράση που πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να τη λεν ή να την ακούν. Οι φράσεις αγγλ. to pass on 'μεταβαίνω', to pass away 'χάνομαι' ή το να λέμε ότι ο τάδε δεν είναι πια μαζί μας ή αγγλ. has gone to a better place 'έχει πάει σε έναν καλύτερο τόπο' είναι ευφημισμοί για να πούμε ότι κάποιος πέθανε. Στον Όμηρο ο ευφημισμός για τον θάνατο είναι νηλεὲς ἦμαρ 'η αναπόφευκτη μέρα'.

Μερικές φορές η σημασιολογική αλλαγή που υφίσταται μια λέξη οφείλεται σε ένα είδος αισθήματος κορεσμού. Σε αυτές τις περιπτώσεις τη λέξη που έχει υποστεί αυτό τον κορεσμό την αντικαθιστούν άλλες, αν και μερικές φορές αυτές αποκτούν διαφορετική σημασία. Οι πιο ευαίσθητες σε τέτοιου είδους μεταβολές είναι οι λέξεις που δηλώνουν ενθουσιασμό: θαυμάσιος, υπέροχος, φανταστικός, τρομερός, αχτύπητος, πρώτος, φευγάτος (αγγλ. great, terrific, fantastic, way out, too cool, outer space κτλ.), οι οποίες πάντοτε υπόκεινται στους ευμετάβολους νόμους της μόδας. Σε άλλες περιπτώσεις κάποιες λέξεις χάνουν την αρχική τους σημασία. Παραδείγματα λέξεων που έχουν χάσει την αρχική τους σημασία είναι οι τίτλοι προσφώνησης, π.χ. κύριε, γερμ. Herr, γαλλ. dame (< λατ. domina).

Στην περίπτωση της μεταφοράς γνωρίζουμε ότι όχι μόνο το πώς αλλά και το γιατί συνέβη μια συγκεκριμένη σημασιολογική αλλαγή. Η λέξη κλίμα, αγγλ. climate, στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, είναι μια τέτοια περίπτωση. Μπορεί η "μεταφορική" επέκταση της κυριολεκτικής σημασίας της λέξης να μην είναι η αιτία της αλλαγής, μας δίνει όμως όλες τις πληροφορίες που μπορούν να δοθούν για την αιτία. Το φύλλο ενός βιβλίου είναι μια μεταφορική επέκταση της κυριολεκτικής σημασίας της λέξης φύλλο, και ταυτόχρονα η αιτία επέκτασης της σημασίας.

Το ίδιο ισχύει τόσο για τη μετωνυμία όσο και για το σχήμα "μέρος αντί του όλου". Με τη φράση ναι, θα ήθελα ένα ποτηράκι (πρβ. αγγλ. I'd like a glass, thank you) αναφερόμαστε στο περιεχόμενο του ποτηριού και όχι στο ίδιο το ποτήρι. Ούτε σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να πούμε κάτι για την αιτία που βρίσκεται πίσω από την αλλαγή. Πρόκειται για συντομευμένη έκφραση, που ίσως περιέχει κάποιο στοιχείο ευφημισμού.

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε το γεγονός ότι η εξέλιξη από μια συγκεκριμένη έννοια προς μια αφηρημένη είναι πολύ συχνή. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η χρήση του λατ. anima για την 'ψυχή', ενώ αρχικά σήμαινε 'αναπνοή' (πρβ. σανσ. áni-ti 'αναπνέει).

Στο σημείο αυτό ολοκληρώνουμε τις σύντομες παρατηρήσεις μας για τις σημασιολογικές αλλαγές. Όπως είδαμε, συχνά δεν μπορεί να ειπωθεί απολύτως τίποτε για τις αιτίες των σημασιολογικών αλλαγών που συμβαίνουν στις λέξεις.