Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κείμενο 3: Παρέμβαση του L.-J. Calvet στο πρώτο στρογγυλό τραπέζι με θέμα "Γλώσσα και Έθνος". Στο "Ισχυρές" και "ασθενείς" γλώσσες στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού (Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 26-28 Μαρτίου 1997), επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, σελ.909-910, ©Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας

L.-J. Calvet: Χωρίς αμφιβολία, αντλούμε το θέμα αυτού του στρογγυλού τραπεζιού από τον γερμανικό ρομαντισμό, είναι ο δεσμός γλώσσας και έθνους, και σε τελική ανάλυση, αυτό το παράδειγμα το συναντούμε στις παλιές ευρωπαϊκές χώρες. Χώρες, πολίτες, γλώσσα στηρίζονται στην ίδια βάση. Στην Ελλάδα υπάρχουν Έλληνες που μιλούν ελληνικά και στη Γαλλία υπάρχουν Γάλλοι που μιλούν γαλλικά.

Το κύριο πρόβλημα που θέτει αυτό το παράδειγμα είναι ότι από τους τρεις όρους που αναφέρει, δηλαδή κράτος, έθνος, γλώσσα, οι δύο είναι ασαφείς. Η έννοια του έθνους δεν είναι ξεκάθαρη, άλλο τόσο της γλώσσας. Αφήνω προς το παρόν την έννοια του έθνους, για να εξετάσουμε μαζί την έννοια της γλώσσας. Τί είναι στ' αλήθεια μια γλώσσα και πού βρίσκονται τα όρια μεταξύ διαφορετικών γλωσσών; Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούσαμε τη διεπικοινωνία βασικό κριτήριο γλωσσικού προσδιορισμού, όμως το κριτήριο αυτό είναι τελείως ανεφάρμοστο. Κατά την άποψη μου οι αιτίες είναι δύο: καταρχάς, μερικές γλώσσες που θεωρούνται διαφορετικές είναι κατανοητές μεταξύ τους, για παράδειγμα η ούρντου και η χίντι, τα σουηδικά και τα νορβηγικά ή η κινιαρουάντα και η κιρούντι. Δεύτερη αιτία για μένα είναι το ότι δεν υπάρχει αμοιβαία κατανόηση μεταξύ γλωσσών που θεωρούμε ως μία. Για παράδειγμα δύο χωρικοί, ο ένας Μαροκινός και ο άλλος Λιβανέζος, μπορεί να μην καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον, όμως εμείς θεωρούμε ότι και οι δύο μιλούν αραβικά. Είμαστε αντιμέτωποι λοιπόν με τη θεώρηση, που θα ονόμαζα ημιπληγική, του γλωσσολόγου ο οποίος συχνά βλέπει μόνο τη μισή ερώτηση, και θέλω μ' αυτό να πω ότι το μόνο που θεωρεί αναγκαίο για την επιστήμη του είναι να "ακινητοποιήσει" το αντικείμενο της μελέτης του. Η γλώσσα είναι χρήσιμη στον γλωσσολόγο, του εξασφαλίζει τον βιοπορισμό του, όμως πραγματικά υπάρχει; Εν όψει της κατασκευής μιας γλώσσας από τον γλωσσολόγο, έχουμε από την πλευρά των ομιλητών ποικίλες πρακτικές, γλωσσικές πράξεις, όπως θα έλεγε ο Saussure, και αναπαραστάσεις που επιδρούν στις καταστάσεις και τις διαμορφώνουν. Και αυτές οι πρακτικές και οι αναπαραστάσεις συγκροτούν ομάδες, φυλές θα έλεγα, ναι φυλές, γιατί όχι; Ας πούμε ότι παράγουν μια μορφή κοινωνικότητας ή ότι προκαλούν μια γλωσσική διάδοση. Γι' αυτό τον λόγο, από το να μιλώ για έθνηκαι εθνικισμούς, προτιμώ να μιλώ για ταυτότητα και για αναζήτηση ταυτοτήτων που διαμορφώνουν τις γλωσσικές πρακτικές. Θα αναφέρω ένα παράδειγμα που θεωρώ απαραίτητο και στο οποίο επανέρχομαι: είναι εξαιρετικά χρήσιμο να αναρωτηθούμε αν σήμερα στη Γιουγκοσλαβία μιλούν μία γλώσσα (τα σερβοκροατικά), δύο γλώσσες (τα σερβικά και τα κροατικά), τρεις γλώσσες (τα σερβικά, τα κροατικά και τα βοσνιακά) ή τέσσερις γλώσσες (τα σερβικά, τα κροατικά, τα βοσνιακά και τα μαυροβουνιακά). Αυτή η ερώτηση, αν τεθεί με τέτοιον τρόπο, δεν έχει απάντηση. Όμως πρέπει να κάνουμε τη διαπίστωση ότι πάνω σε αυτό το μικρό κομμάτι γης οι άνθρωποι δηλώνουν ότι μιλούν κροατικά και όχι σερβικά, βοσνιακά και όχι σερβικά, και εξάλλου, στις περιπτώσεις που μιλούν βοσνιακά επινοούν διαφορετικές φωνητικές. Αλλού πάλι οι άνθρωποι δηλώνουν ότι μιλούν σλοβάκικα και όχι τσέχικα, ή ακόμη μοραβικά και όχι ρουμανικά, ή ένα είδος γερμανικών και όχι γερμανικά. Πιστεύω λοιπόν ότι ο δεσμός ανάμεσα σε ό,τι εδώ ονομάζουμε γλώσσα και έθνος βρίσκεται σ' αυτές τις αναπαραστάσεις και στάσεις. Eξάλλου, για μένα, ο δεσμός αυτός βρίσκεται σε εξέλιξη, υπάρχει μία τάση σύντηξης. Για παράδειγμα, αν μιλάμε όλοι αραβικά, ακόμη κι αν δεν καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλον, είμαστε Άραβες. Μιλάμε κροατικά και όχι σερβικά επειδή είμαστε Κροάτες, μιλάμε ούρντου ή ακόμη πακιστανικά επειδή είμαστε Μουσουλμάνοι και όχι χίντι. Από αυτή τη σκοπιά είναι ενδιαφέρουσα η διαπίστωση ότι η Ευρώπη, εφόσον αυτή μας ενώνει, βιώνει τώρα μια διαδικασία διπλή και αμφίσημη -με την ετυμολογική έννοια. Έχετε καταλάβει πως δεν μου αρέσει η ιδέα του έθνους, δεν μου αρέσει ο τίτλος αυτού του στρογγυλού τραπεζιού, ούτε μου αρέσει η ελληνική εκδοχή του τίτλου του "γλώσσα και έθνος", ούτε αυτό που η λέξη έθνος αποδίδει στα γαλλικά ή αγγλικά· γι' αυτό προτιμώ να διατυπώσω τις σκέψεις μου με όρους ταυτότητας. Λοιπόν, αυτή τη στιγμή υπάρχει στην Ευρώπη μια ένταση ανάμεσα σε δύο τάσεις, στην τάση για ευρωπαϊκή ταυτότητα που ίσως, και τονίζω το ίσως, βρίσκεται μπροστά σε συγκρότηση και στην τάση για μια πολλαπλότητα ταυτοτήτων. Συνήθως οι ταυτότητες αυτές έχουν σχέση με μικρότερα σύνορα από αυτά των κρατών και μερικές φορές δεν υπάρχουν καν σύνορα, όταν πρόκειται για διασπορά. Αυτό λοιπόν που μ' ενδιαφέρει ως γλωσσολόγο, που μου φαίνεται ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον γλωσσολόγο, είναι το γλωσσολογικό αντίκρισμα που προκύπτει απ' αυτές τις αντιφατικές τάσεις. Ας πούμε πως αυτός είναι ο δικός μου τρόπος κατανόησης του θέματος σε αυτό το στρογγυλό τραπέζι.