Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Κατ' αρχάς υπάρχουν προφανώς πολλά διαφορετικά επίπεδα γνώσης της γραφής. Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός επαρκής ορισμός, και κάθε απόπειρα να χρησιμοποιηθεί ένας μονάχα θα οδηγούσε σε υπεραπλούστευση και παραμόρφωση. Μπορούμε να ορίσουμε τη γνώση της γραφής ως την ικανότητα ανάγνωσης και γραφής, αλλά ανάγνωσης και γραφής τίνος πράγματος; Σήμερα, για παράδειγμα, ενέχονται διαφορετικά επίπεδα στην ανάγνωση απλών σημάτων και σημειωμάτων, μιας λαϊκής εφημερίδας, ή ενός μακροσκελούς βιβλίου∙ πολλοί θα τα κατάφερναν με τα δύο πρώτα, αλλά όχι και με το τελευταίο. Ένας ορισμός της γνώσης της γραφής ως απλής ικανότητας ανάγνωσης σύντομων περικοπών γραπτών κειμένων ή συμπλήρωσης απλών εντύπων (που αποτελούν συνήθεις ελέγχους αλφαβητισμού) δεν μας λέει τίποτα για την επίδραση των βιβλίων. Στην περίπτωση των Ελλήνων, η ανάγνωση μιας περικοπής σκαλισμένης σ' ένα όστρακο και η ανάγνωση ενός ποιητικού κειμένου σε πάπυρο είναι πολύ διαφορετικές δραστηριότητες. Τον πέμπτο αιώνα π.Χ. δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου βιβλία, και ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης χαρακτηριζόταν ιδιαίτερα εκκεντρικός επειδή είχε στην κατοχή του μια «βιβλιοθήκη» με αρκετά βιβλία (παπύρινους κυλίνδρους). Ακόμα και στην κλασική Αθήνα λοιπόν, στην ακμή της δύναμής της, ελάχιστοι πολίτες είχαν την ευκαιρία, πόσο μάλλον την ανάγκη, να διαβάσουν ένα βιβλίο, και πρέπει να συμπεράνουμε ότι η ανάγνωση αυτή δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση. Μια προσεκτική ανάγνωση ενός ολόκληρου παπύρινου κυλίνδρου -που μπορούσε να είναι μέχρι και επτά μέτρα μακρύς, γραμμένος με συνεχή γραφή, και που προϋπέθετε ειδική στάση του σώματος κατά την ανάγνωσή του- απαιτούσε τελείως διαφορετική δεξιότητα από ό,τι η καταχώριση απλών λογαριασμών, για την οποία γίνεται λόγος στις κωμωδίες, ή η ανάγνωση του καταλόγου των οφειλετών του δημοσίου, ή ακόμα και απ' ό,τι οι προτάσεις νέων νόμων, που βρίσκονταν αναρτημένοι στην αγορά. Πλήθος τεκμηριωμένα παραδείγματα από πιο πρόσφατες ιστορικές περιόδους βεβαιώνουν ότι η έκφραση «γνώση της γραφής» είναι παντελώς ανεπαρκής για να καλύψει τις πολλές διαβαθμίσεις της αναγνωστικής ικανότητας και του αναγνωστικού πλαισίου. Στην πρώιμη σύγχρονη Αγγλία, για παράδειγμα, υπήρχαν σε χρήση πολλές διαφορετικές γραφές, και ήταν αρκετά συνηθισμένο να μπορεί κάποιος να διαβάζει τυπωμένα κείμενα, αλλά όχι χειρόγραφα. Το ενδεχόμενο να υπάρχουν σαφώς καθορισμένες κατηγορίες αναγνωστικών δεξιοτήτων στον αρχαίο κόσμο δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς, είναι όμως πιθανότατο. Όταν ένας εύπορος απελεύθερος, ο Έρμερος, στο Σατυρικό του Πετρώνιου, λέει ότι γνωρίζει μόνο τα σκαλιστά γράμματα (lapidariae litterae, Sat. 58.7), εννοώντας μάλλον τα κεφαλαία των επιγραφών, διαθέτουμε μια σπάνια πληροφορία διαφοροποιημένων αναγνωστικών δεξιοτήτων στον αρχαίο κόσμο, που θα μπορούσαν να είναι αρκετά συνηθισμένες.

Η τάση να θεωρείται η γνώση της γραφής ως μονολιθική δεξιότητα, ενδέχεται να αποτελεί σύγχρονη πλάνη. Η έμφαση στην ικανότητα ανάγνωσης ενός παντελώς άγνωστου κειμένου, ακόμα και ενός ακατανόητου κειμένου, είναι χαρακτηριστικό των ορισμών της γνώσης της γραφής του 20ού αιώνα. Αλλά αυτό αποτελεί πρόσφατη εξέλιξη, η οποία τείνει να θεωρεί τη γνώση της γραφής απλώς ως μια τεχνική ή μια δεξιότητα που μπορεί να μετρηθεί ανεξάρτητα από το είδος των προς ανάγνωση κειμένων. Κατά τον Μεσαίωνα, ο αλφαβητισμός ενός ανθρώπου ελεγχόταν με ένα κείμενο το οποίο του ήταν οικείο, τη Βίβλο, και τα κείμενα που διάβαζε ο κόσμος ήταν ως επί το πλείστον οικεία βιβλικά κείμενα, και όχι νέα έργα. Επανερχόμαστε έτσι στη σημασία που έχει το είδος του κειμένου το οποίο προσφέρεται για ανάγνωση. Ο αναγνώστης της αρχαιότητας δεν κατακλυζόταν συνεχώς από εντελώς νέα κείμενα (μυθιστορήματα, εφημερίδες): μεγάλο μέρος του διαθέσιμου υλικού για ανάγνωση ήταν, εν μέρει, οικείο ή και αποστηθισμένο (π.χ. ο Όμηρος), ή, αλλιώς, ενισχυμένο από μια εκ των προτέρων μεγαλόφωνη ανάγνωση (π.χ. προτάσεις ψηφισμάτων). Αρμόζει ίσως περισσότερο να σκεφτόμαστε με όρους «φωνητικής απόδοσης της γραφής» και «κατανόησης της γραφής», τους οποίους χρησιμοποίησε ο P Saenger για να δηλώσει δύο κοινούς βαθμούς αναγνωστικής ικανότητας στον ύστερο Μεσαίωνα. Η «κατανόηση της γραφής» ήταν η «ικανότητα αποκωδικοποίησης ενός κειμένου σιωπηλά, λέξη προς λέξη» και πλήρους κατανόησής του∙ η «φωνητική απόδοση της γραφής» ήταν η ικανότητα «αποκωδικοποίησης κειμένων συλλαβή προς συλλαβή και προφορικής εκφοράς τους», παρόμοιας με την αποστήθιση. Ο όρος «φωνητική απόδοση της γραφής» είναι ίσως ιδιαίτερα κατάλληλος για την περίπτωση της αρχαιότητας, όπου η ανάγνωση δεν γινόταν σιωπηλά, και όπου τα λογοτεχνικά κείμενα διαβάζονταν συχνά για λόγους αποστήθισης.

[…]

Υπάρχει και μια άλλη διάσταση που μπορεί εύκολα να ξεχαστεί και γι' αυτό πρέπει να επανεισαχθεί στη συζήτηση: η ανάγνωση και η γραφή είναι αρκετά διαφορετικές διαδικασίες που δεν τις κατέχει αναγκαστικά το ίδιο πρόσωπο. Σε όλες τις εποχές, πολλοί περισσότεροι ήταν οι άνθρωποι που μπορούσαν να διαβάζουν από εκείνους που μπορούσαν να γράφουν. Κατά τον Μεσαίωνα έγραφαν κυρίως οι αντιγραφείς και οι μοναχοί∙στην Αγγλία του 16ου αιώνα, πολλοί αρκετά μορφωμένοι άνθρωποι ήξεραν μόνο να διαβάζουν, όχι να γράφουν, και συνήθιζαν να καταφεύγουν σε έναν ειδικό, έναν δημόσιο γραφέα ή γραμματέα, για να τους γράψει κάτι που χρειάζονταν. Ο εκπληκτικά υψηλός βαθμός αλφαβητισμού που είχε επιτευχθεί στη Σουηδία κατά τον 18ο αιώνα, αφορούσε ουσιαστικά μόνο την ανάγνωση, καθώς κύριος σκοπός ήταν η ανάγνωση της Βίβλου (παρεμπιπτόντως, ο στόχος αυτός επιτεύχθηκε χωρίς σχολική πρόνοια, παρ' όλο που η γενική εκτίμηση σήμερα είναι ότι μόνο το σχολείο μπορεί να εξασφαλίσει υψηλά ποσοστά αλφαβητισμού). Οφείλουμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι στην αρχαία Ελλάδα πολύ περισσότεροι ήταν οι άνθρωποι που μπορούσαν να διαβάζουν, σε κάποιο βαθμό, από εκείνους που μπορούσαν να γράφουν - τουλάχιστον σε πόλεις όπως η Αθήνα, όπου συνυπήρχαν υλικό και κίνητρα για ανάγνωση. Αλλά τα στοιχεία είναι πάντα στρεβλωμένα προς την πλευρά εκείνων που μπορούσαν να γράψουν, γιατί μόνο αυτοί αφήνουν σαφείς μαρτυρίες των δεξιοτήτων τους.