ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ Τα ζάρια της ζωής

Η θέση μας και των επιστημόνων στην εξέλιξη της κοινωνίας

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΟΥΣΗΣ

Αν η τύχη σου χαμογελά, γιατί τρέχεις; Αν δεν σου χαμογελά, γιατί τρέχεις; Ντου' λ - Νουν Αλ - Μασρί

"Ο Θεός δεν παίζει ζάρια" αναφώνησε ο Αϊνστάιν, αλλά η ζωή μάλλον ακολουθεί τη ρήση του St. W. Hawking: "Όχι μόνο παίζει ζάρια αλλά τα ρίχνει εκεί που εμείς δεν μπορούμε να τα δούμε".

Οι επιστήμονες δεν θέλουν ίσως - ακόμα - να χωνέψουν ότι υπάρχει και ο χώρος του "αναποφάσιστου", δηλ. της διαχείρισης απροσδιόριστων ή και αντιφατικών καταστάσεων. Πιστεύουν ότι καθετί που δεν μπορεί να διατυπωθεί στη μαθηματική γλώσσα είναι σαν να μην υπάρχει, παραβλέποντας ότι πολλές προτάσεις δεν είναι δυνατό ν' αποδειχθούν αληθείς ή ψευδείς.

Κι όμως, η λογική της ασάφειας είναι μέρος της επιστήμης. Όλα είναι ασαφή και συζητήσιμα. Κανόνες διαδοχής δεν υπάρχουν. Ο μόνος κανόνας είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες. Οι (πρώην) "παγκόσμιοι νόμοι" ισχύουν μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Τίποτα δεν είναι σταθερό. Το παν εξελίσσεται πολυπλοκοποιούμενο.

Η αδυναμία ανίσχνευσης όλης της αλυσίδας αιτιακών δια-συνδέσεων, έστω κι αν κατά καιρούς βρίσκουμε μιαν άκρη, καταλήγει σε λογικά ανεξήγητα συμπεράσματα.

Το τυχαίο παρεμβαίνει διαφοροποιώντας το αρχικό σύστημα κι αποκτά τις δικές του αιτίες.

Ελάσσονος σημασίας γεγονότα μπορούν να επιφέρουν πολύ αρνητικά αποτελέσματα σε μια κρίσιμη κατάσταση, στην οποία το κανονικό και το τυχαίο εναλλάσσονται.

Η "c" κατάσταση (από τους αγγλικούς όρους: critical, catastrophe theory, chaos, complexity), χαρακτηριστικό της κοινωνίας της διακινδύνευσης, ανατρέπει τον υποθετικό ρεαλισμό, αναγορεύει την αβεβαιότητα και την πιθανότητα ως τις μόνες σταθερές και εντέλει αναδεικνύει την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου που δεν μπορεί να ζήσει χωρίς προβλέψεις και προγνώσεις.

Αισιόδοξοι και απαισιόδοξοι, άνθρωποι του ρίσκου και μοιρολάτρες, ντετερμινιστές και αποκρυφιστές, επιστήμονες και χρηματιστές, σοφοί και απλοί άνθρωποι δεν μπορούν να συνηθίσουν στην ιδέα ότι η πραγματικότητα δεν χρειάζεται μαθηματικά για ν' αποδείξει τον εαυτό της και ότι το ανοικτό και ασταθές Σύμπαν αποτελεί το "σπίτι" στο οποίο πρέπει να μάθουμε να ζούμε (και να συν-κατοικούμε με συνανθρώπους και άλλα πλάσματα της φύσης).

Η καταπιεστική τάξη και η χαοτική αναρχία μας τρομάζουν εξίσου. Κι όμως, την ίδια ώρα ζητάμε από την επιστήμη και την τεχνολογία να πετύχουν το αδύνατο, το απίθανο, το ακατόρθωτο. Δεν μπορούμε ακόμη να ισορροπήσουμε ανάμεσα στην αλαζονεία του Πρωτόπλαστου (ή και του Νέου Πλάστη), στη μυθοπλασία της επιστήμης "των πάντων" και στους αρχέγονους (ή και μεταμοντέρνους) φόβους. Η επαπειλούμενη πιθανότητα (αυτο)καταστροφής του κόσμου και ημών των ιδίων (π.χ. μέσω πυρηνικού πολέμου) μετατρέπει την αυτοπαθή διακινδύνευση της πρωτοβουλίας και του "κατακτητή" σε ετεροπαθή ανασφάλεια και αβουλία τού - εντέλει - "δεομένου" ανθρωπάκου.

Από τη μια θέλουμε να κατασκευάσουμε μόνοι μας τη μοίρα της Ανθρωπότητας ή και του πλανήτη κι από την άλλη σκιαζόμαστε τόσο το ανθρώπινο σφάλμα όσο και την εκδίκηση της φύσης (η οποία μπορεί να πάρει τη μορφή της "καραμπόλας" όπου ουδείς γνωρίζει τι θα συμβεί όταν η στέκα χτυπήσει την πρώτη μπάλα).

Ακόμη κι αν δεχθούμε ότι και μια τυχαία πρόβλεψη μπορεί να επαληθευθεί ή ότι η επιδίωξη του αδύνατου συνιστά μέρος της πραγματικότητας, τούτο δεν σημαίνει ότι απελευθερωθήκαμε από τον Φόβο και τον Χρόνο.

Ως "απρόσκλητοι(;) παρατηρητές της συνείδησης" δίνουμε νόημα σ' ένα Σύμπαν, του οποίου αποτελούμε, όμως, αναπόσπαστο μέρος και του οποίου δεν ορίζουμε την εξέλιξη.

Ας αποφασίσουμε τι τελικά θέλουμε. Τάξη με περιορισμένες ελευθερίες επιλογών αλλά και με πλήθος βεβαιοτήτων ή Αταξία, με φόβους και ρίσκα αλλά και με διευρυμένες ελευθερίες ν' αλλάξουμε τον κόσμο (κι εμάς;).

Κι ας συνειδητοποιήσουμε ότι και τα δύο μαζί δύσκολα γίνεται να ισορροπήσουν αφού κι εμείς δεν έχουμε πεισθεί για το ποιος ακριβώς είναι ο ρόλος μας: να παίζουμε τη Ζωή στα ζάρια ή να 'μαστε οι ίδιοι τα ζάρια της Ζωής;