"Ου φονεύσεις"

Δύο νέα βιβλία για τον πρωτοπόρο ποιητή-επαναστάτη και την αλληλογραφία του με τον Πάμπλο

Μόρια

Δημοσκόπηση που δόθηκε χθες στη δημοσιότητα στη Βαρσοβία δείχνει ότι περισσότεροι από τα τρία τέταρτα των Πολωνών επιθυμούν την επαναφορά της θανατικής ποινής.

Νικόλας Κάλας: Ένας… Μανχατανάς από την Πλάκα

Γνωρίζουμε ότι όταν ανοίγουμε τη στρόφιγγα μιας φιάλης υγραερίου, αέριο κατακλύζει όλο το γύρω χώρο. Σύμφωνα με το ειδησεογραφικό πρακτορείο της χώρας, το 77% τάσσεται υπέρ της επιβολής της θανατικής ποινής σε όσους καταδικάζονται για ιδιαίτερα βίαια εγκλήματα.

Χαρισματική, πολυσχιδής και πολυτάλαντη προσωπικότητα, ο Νικόλας Κάλας ενσάρκωσε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον Έλληνα σύγχρονό του το ρόλο του πρωτοπόρου ποιητή-επαναστάτη. Δύο νέα βιβλία με ανέκδοτο υλικό αναδεικνύουν το ελεύθερο πνεύμα του

Πώς ερμηνεύουμε αυτό το φαινόμενο; Η θανατική ποινή έχει παύσει να εφαρμόζεται στην Πολωνία από το 1988, ενώ μόλις πέρυσι καταργήθηκε και επισήμως.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΗ ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

Φανταζόμαστε ότι κάθε αέριο αποτελείται από μικροσκοπικά σωματίδια τα οποία κινούνται συνεχώς και ελεύθερα προς κάθε κατεύθυνση κατακλύζοντας το χώρο που τους διατίθεται (Εικ 2.13). Το ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό των Πολωνών που επιθυμούν την επαναφορά της θανατικής ποινής αποδίδεται στη ραγδαία αύξηση της εγκληματικότητας μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος το 1989.

Ένα νέο βιβλίο για τον Νικόλα Κάλας είναι πάντα ένα εκδοτικό γεγονός, γιατί μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε και να κατανοήσουμε καλύτερα τη χαρισματική, πολυσχιδή και πολυτάλαντη προσωπικότητα του "πρώτου συνειδητά μοντέρνου μας ποιητή", όπως τον χαρακτήρισε ο Αλέξανδρος Αργυρίου, αλλά και την ίδια την έννοια του "μοντέρνου" και του "μοντερνισμού".

Αυτά τα μικροσκοπικά σωματίδια τα ονομάζουμε μόρια.

Η Πολωνία συγκαταλέγεται μεταξύ των κρατών που, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, επιδιώκουν την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την όσο το δυνατόν ταχύτερη ενσωμάτωσή τους στους σύγχρονους ευρωπαϊκούς θεσμούς.

Ο Νικόλας Κάλας (1907-1988) υπήρξε πολυγραφότατος.

Με τη βοήθεια των μορίων μπορούμε επίσης να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά των υγρών και των στερεών. Και οι κυβερνήσεις των κρατών αυτών καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες τα τελευταία χρόνια για τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας, της κοινωνίας και των θεσμών τους.

Έγραψε δοκίμια, μελέτες και άρθρα στα ελληνικά, στα γαλλικά και στα αγγλικά, ποιήματα όμως σχεδόν αποκλειστικά στα ελληνικά.

Τα υγρά ρέουν και παίρνουν το σχήμα του δοχείου μέσα στο οποίο τα μεταγγίζουμε. Έτσι, εκτός από την Πολωνία και η Βουλγαρία κατήργησε πέρυσι τη θανατική ποινή, την οποία άλλωστε είχε πάψει να εκτελεί από το 1990. Παράδειγμα και στόχος για τις χώρες αυτές αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη μέλη της οποίας έχουν παύσει προ πολλού να χρησιμοποιούν τη θανατική ποινή ως μέσο για την αντιμετώπιση του εγκλήματος.

Την ίδια τη ζωή του την έζησε ανάμεσα στο "εδώ" και το "αλλού" της ζωής και της τέχνης, σαν μια συνεχή περιπέτεια και μια συνεχή επανάσταση του πνεύματος.

Φανταζόμαστε ότι στα υγρά τα μόρια επίσης κινούνται άτακτα "γλιστρώντας" ωστόσο το ένα επάνω στο άλλο (Εικόνα 2.13).

Το είδος της απάντησης που πρέπει να δίδει η οργανωμένη πολιτεία όταν κάποιο μέλος της παραβιάζει τη νομοθεσία που διέπει την ομαλή κοινωνική συμβίωση των πολιτών αποτελεί ένα από τα παλαιότερα ηθικά, κοινωνικά, αλλά και νομικά προβλήματα.

Στην Αθήνα, φοιτητής της νομικής, στα τέλη της δεκαετίας του '20 θα πρωταγωνιστήσει στις ιδεολογικές συγκρούσεις μέσα στον κύκλο της "Φοιτητικής συντροφιάς" και του "Εκπαιδευτικού ομίλου".

Αντιθέτως τα στερεά έχουν συγκεκριμένο σχήμα.

Οι φωνές διαμαρτυρίας κατά της θανατικής ποινής δεν είναι καθόλου πρόσφατο φαινόμενο, καθώς στηρίζονται στη βασική παραδοχή της απόλυτης προστασίας που πρέπει να απολαμβάνει η ανθρώπινη ζωή.

Στις αρχές της δεκαετίας του '30 θα δημοσιεύσει σε περιοδικά εμβριθή δοκίμια με το πραγματικό όνομά του, Νίκος Καλαμάρης, και πύρινα άρθρα με το ψευδώνυμο Μ. Σπιέρος (από το Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος), θα κυκλοφορήσει σε χρωματιστά τετράδια με το ψευδώνυμο Νικήτας Ράντος "βάρβαρα, κακογραμμένα, παρδαλά, ασυνάρτητα" ποιήματα, όπως τα χαρακτήρισε ο Ανδρέας Καραντώνης - κατ' ουσίαν ποιήματα με απολύτως καυστική, διαβρωτική ισχύ - και θα περάσει από τους σοσιαλιστές στους τροτσκιστές.

Τα μόρια τους κινούνται ελάχιστα γύρω από καθορισμένες θέσεις (Εικόνα 2.13).

Από τη βιβλική εντολή που απαγορεύει ρητώς και χωρίς εξαιρέσεις το φόνο, μέχρι τη συγκλονιστική περιγραφή των τελευταίων στιγμών ενός θανατοποινίτη λίγο πριν εκτελεστεί στον "Ηλίθιο" του Ντοστογιέφσκι, ένα μέρος της κοινωνίας, άλλοτε μεγάλο, άλλοτε πάλι μικρότερο, αγωνίζεται για την οριστική εξαφάνιση της θεσμοποιημένης αυτής μορφής φόνου, όπως χαρακτηρίζουν τη θανατική ποινή οι επικριτές της.

Και με όλα αυτά - δηλαδή τα γραπτά του και τη δράση του, που θα πρέπει να τα δούμε ως ένα αδιαχώριστο όλον - θα γοητέψει ανθρώπους από διαφορετικούς χώρους, τον Γιώργο Θεοτοκά και τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Κ.Θ. Δημαρά και τον Ανδρέα Εμπειρίκο, και θα εκνευρίσει τρομερά άλλους, τόσο από τη Δεξιά όσο και από την Αριστερά, που θα του επιτεθούν ανελέητα. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, υπάρχουν και αυτοί που προτάσσουν την προστασία του κοινωνικού συνόλου έναντι της ζωής του εγκληματία.

Στα τέλη της δεκαετίας του '30 ο Κάλας θα φύγει οριστικά από την Αθήνα.

Ιδίως σε εποχές μεγάλης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης που παρατηρείται αντιστοίχως μεγάλη αύξηση της εγκληματικότητας, οι υποστηρικτές της θανάτωσης των εγκληματιών πληθαίνουν και ζητούν την παραδειγματική τιμωρία των ενόχων.

Πρώτα θα πάει στο Παρίσι, όπου θα διακριθεί το 1938 στον κύκλο των Γάλλων υπερρεαλιστών με το βιβλίο του Foyers d' incendie (Εστίες πυρκαγιάς, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997) και θα αναδειχθεί, σύμφωνα με τον Andre Breton, σε "ένα από τα πιο φωτεινά και τολμηρά πνεύματα της εποχής".

Ξεχνώντας πολλές φορές ότι αφενός δεν μπορεί κανείς να επιβάλει το σεβασμό της ανθρώπινης ζωής όταν προβαίνει στην επίσημη και τελετουργική αφαίρεσή της, αφετέρου δε ότι μετά την εκτέλεση της θανατικής ποινής δεν υπάρχει καμία απολύτως πιθανότητα επανόρθωσης τυχόν δικαστικής πλάνης.

Από το Παρίσι, παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, θα φύγει για τη Λισαβώνα, απογοητευμένος όχι από την τέχνη αλλά από την πολιτική των συμβιβασμών μπροστά στον ανερχόμενο φασισμό.

Η ίδια η εκτέλεση, άλλωστε, είναι μία κατ' εξοχήν βάρβαρη διαδικασία.

Στη Νέα Υόρκη

Δεν έχει κανείς παρά να δει την ομώνυμη της βιβλικής εντολής ταινία του επίσης Πολωνού, Κριστόφ Κισλόφσκι.

Από το 1940 ο Κάλας θα ζήσει στη Νέα Υόρκη, την πόλη που ο ίδιος ονόμασε νέα Μυστική Βαβυλώνα. Εκεί, αυτός ο "Πλακιώτης Μανχατανάς", όπως αυτοχαρακτηρίζεται σε ένα σατανικά αυτοσαρκαστικό ποίημά του, θα συνεχίσει τη μαχητική αρθρογραφία του για ζητήματα τέχνης και ιδεολογίας, θα δημιουργήσει επαφές και φιλίες με τους Αμερικανούς υπερρεαλιστές, τροτσκιστές, και γενικότερα τη μαχόμενη αριστερή διανόηση και θα συνεχίσει να γράφει βιβλία προκλητικά, που θα εκτείνονται σε όλο το εύρος των προβληματισμών της σύγχρονης σκέψης.

Η ελληνική βιβλιογραφία για τον πρώτο μας "μοντέρνο" μέχρι το τέλος της δεκαετίας τού '90 παρέμεινε φτωχή. Το κενό αυτό κάλυψε πρόσφατα, με μια έξοχη εργασία της, η καθηγήτρια φιλοσοφίας του ΑΠΘ Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, "Α-νοστον ήμαρ. Οδοιπορικό της σκέψης του Νικόλα Κάλας", Εκδ. Άγρα 1997, καρπό πολύχρονης έρευνας, στοχασμού και αγάπης για τον Κάλας, στην οποία παρακολουθούμε το οδοιπορικό της σκέψης του.

Το αρχείο και ο Πάμπλο

Πολυταξιδεμένος και πολυγραφότατος ο Νικόλας έγραψε δοκίμια, μελέτες και άρθρα στα ελληνικά, στα γαλλικά και στα αγγλικά, ποιήματα όμως σχεδόν αποκλειστικά στα ελληνικά

Η έρευνα για το έργο του Κάλας στις ΗΠΑ πήρε νέα τροπή, όταν το πλουσιότατο αρχείο του επέστρεψε στην Ελλάδα. Σε αυτό υπήρχαν σκόρπια γράμματα με έναν "Μιχάλη", που αποδείχθηκε ότι ήταν ο Μιχάλης Ράπτης. Η Lena Hoff μελέτησε και δημοσίευσε αυτό το υλικό που ρίχνει νέο φως στην πολιτική σκέψη του Κάλας. Ο Μιχάλης Ράπτης, εξαιρετική φυσιογνωμία στο διεθνές τροτσκιστικό κίνημα, υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της τετάρτης Διεθνούς των τροτσκιστών το 1938 στο Παρίσι και από το 1946 ως το 1965 γραμματέας της Τετάρτης Διεθνούς. Φίλος του ηγέτη των Γάλλων Τροτσκιστών Perre Naville, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στο υπερρεαλιστικό κίνημα, γνωρίστηκε με τον Κάλας στο Παρίσι το 1937-38.

Ο Κάλας άρχισε να στρέφεται στον τροτσκισμό ήδη από το 1932, και η στροφή ολοκληρώθηκε το 1935, όταν προσχώρησε στο γαλλικό υπερρεαλιστικό κίνημα. Στην Αμερική, όπου διέφυγε το 1940, σχετιζόταν με άλλους τροσκιστές. Σε γράμμα του στον Alan Wald, καθηγητή του πανεπιστημίου του Michigan, ο Κάλας γράφει ότι στα τέλη του '40 και στη δεκαετία του 50 είχε νιώσει μεγάλη απογοήτευση "απ' όλες τις μεριές παρατηρούσαμε αποστασίες" και ότι ξαναβρήκε το ενδιαφέρον του για την πολιτική μόνο στη δεκαετία του '60.

Ερευνώντας το αρχείο του Κάλας ξαφνιαζόμαστε όχι μόνο με το εύρος των ενδιαφερόντων του, αλλά κυρίως με τη συνεχώς άγρυπνη, αιχμηρή και πανταχού παρούσα κριτική σκέψη και στάση του απέναντι στα κεφαλαιώδη ζητήματα του καιρού του. Έτσι, τον βρίσκουμε να γράφει για τις δίκες της Νυρεμβέργης και για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, την επανάσταση του Κάστρο, το 1968, και φυσικά τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα.

Όμως, αυτή ακριβώς η τεταμένη ανησυχία και η πυράκτωση της σκέψης του ήταν ίσως το μεγαλύτερο εμπόδιο στην κατανόηση της "περίπτωσης Κάλας", και μάλιστα ήδη από τη δεκαετία το '30, προτού φύγει από την Ελλάδα. Αποτολμώ τη σκέψη ότι τότε δεν ήσαν μόνον οι πολιτικές του πεποιθήσεις που ενόχλησαν, αλλά και κάτι διαφορετικό, που διαφαίνεται πίσω από μια παραδόξως ακριβόλογη - αν αφαιρέσουμε τον απαξιωτικό χαρακτήρα της - περιγραφή που του έκανε ο Ανδρέας Καραντώνης το 1933: "Υπάρχει και πολυθόρυβα κινείται ανάμεσά μας ένας νέος λόγιος, δηλαδή: ποιητής, κριτικός, αισθητικός, απολογητής του κινηματογράφου, άκριτος θιασώτης και κακός εφαρμοστής κάθε μοντερνισμού, του ιστορικού υλισμού, του φροϋντισμού και πλάστης φιλολογικών παραλογισμών (…). Είναι υπερμοντέρνος θορυβοποιός με αντιαισθητική ιδιοσυγκρασία". ("Ένας υπερμοντέρνος λόγιος", περ. "Ιδέα", Αύγ. 1933).

Σ' αυτό το "υπερμοντέρνος θορυβοποιός" συνοψίζεται η ιδιαιτερότητα, αλλά και η μοναδικότητα του Νικόλα Κάλας, για την ελληνική λογοτεχνική ιστορία αλλά και για την ιστορία των ιδεών. Γιατί ο Κάλας ενσάρκωσε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον Έλληνα σύγχρονό του τον ρόλο του πρωτοπόρου ποιητή-επαναστάτη: μιαν εναλλακτική εικόνα του ποιητή που καθιστά την ποίηση "πράξη", δηλαδή που επαναστατικοποιεί την τέχνη και τα μέσα της, με σκοπό την απελευθέρωση του πνεύματος και γενικότερα την αναβάθμιση της έννοιας της ελευθερίας.

"ΟΙ ΝΕΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ"

Ο Νικόλας Κάλας προς τον Μιχάλη Ράπτη, 19/10/1968

"Εγώ πιστεύω ότι μετά την αποτυχία κάθε επαναστατικής κινήσεως κατόπιν του Β' Παγκόσμιου Πολέμου πρέπει να αναθεωρήσουμε τις προοπτικές μας για την εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ρόλος του Ερυθρού Στρατού είναι να υπηρετεί τα συμφέροντα της γραφειοκρατίας. Η γραφειοκρατία για να δυναμώσει τη θέση της έναντι της εργατικής τάξεως ακολουθεί μια πολιτική αποικιακή ή εκμεταλλεύεται προς όφελός της τα δορυφόρα κράτη. Ασφαλώς, ο Σοβιετικός Ιμπεριαλισμός δεν είναι κεφαλαιοκρατικός ιμπεριαλισμός, αλλά είναι προκαπιταλιστικός, όπως ήταν ο ιμπεριαλισμός της Αιγύπτου ή της Κίνας" (βλ. W. Hvogel: Oriental Despotism, σ. 49)

"Η ΙΩΝΙΑ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΕΘΑΝΕΙ

Ο Μιχάλης Ράπτης για τον Νικόλα Κάλας:

"Ο Νίκος… ελπίζει πάντα στη γένεση ενός νέου κόσμου. Ενός κόσμου στην παράδοση του ιωνικού πολιτισμού, του γερμανικού ρομαντισμού, της ρωσικής επανάστασης, του σουρεαλισμού της Γαλλίας, με μια ειδική πάντα έμφαση στους Αρχαίους που τροφοδότησαν τη σκέψη του και ακόνισαν την αισθητική του έφεση. Η Ιωνία δεν πρέπει να πεθάνει, υπογραμμίζει. Ο άνθρωπος, εμπλουτισμένος από επαναστατική και ερωτική ενέργεια, πρέπει σθεναρά να παλεύει, συνθέτοντας όλους τους πόθους, τείνοντας προς μια κοινωνία, όπου το άτομο απελευθερωμένο από το άγχος και το όνειρο (φαντασία) μπορεί πραγματικά να μεταβληθεί όχι στον εγωιστικό υπεράνθρωπο του Νίτσε, αλλά σε προμηθεϊκό υπερήρωα, και να κάνει το όνειρο πραγματικότητα, την επιθυμία ζωή… " (Από ομιλία του Μ. Ράπτη για τον Ν. Κάλας, 1989).