Οι μεταφράσεις έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη γαλλική γλώσσα

[…]

Αν εξετάσουμε συνολικά το corpus της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα γαλλικά, μπορούμε νομίζω να υποστηρίξουμε χωρίς υπερβολή ότι, τηρουμένων των αναλογιών, και συγκριτικά με άλλες ξένες λογοτεχνίες, η νεοελληνική λογοτεχνία είναι δημοφιλής στη Γαλλία. Και αν θα θέλαμε να εκφράσουμε επιγραμματικά ένα συμπέρασμα σχετικά με τη μεταφρασμένη νεοελληνική λογοτεχνία, θα λέγαμε ότι το corpus που συγκροτείται στα γαλλικά είναι συγχρόνως ευρύ όσο και αντιπροσωπευτικό. Με άλλα λόγια, ο υποθετικός αναγνώστης που θα διάβαζε όλα τα μεταφρασμένα στα γαλλικά κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας θα είχε μια λίγο πολύ ακριβή εικόνα της. Με αυτό δεν θέλω τόσο να πω ότι δεν υπάρχουν ελλείψεις, όσο να τονίσω ότι στη μετάφραση έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας (συγκριτικά με τις μεταφράσεις έργων άλλων εθνικών λογοτεχνιών) δεν υπάρχει αποσπασματικότητα και ασυνέχεια ούτε όσον αφορά την ποσότητα ούτε την ποιότητα των μεταφράσεων.

Η νεότερη και σύγχρονη λογοτεχνία (20ός αιώνας) καταλαμβάνει, όπως είναι ίσως αναμενόμενο, το μεγαλύτερο μέρος των μεταφράσεων. Όσον αφορά τα πρώιμα κείμενα, οι μεταφράσεις που έχουμε είναι λιγότερες, αλλά και η διαθεσιμότητα αυτών των βιβλίων είναι πιο περιορισμένη, καθώς δεν κυκλοφορούν πλέον στο εμπόριο. Πάντως, τα βασικά νεοελληνικά κείμενα υπάρχουν στη γαλλική γλώσσα, από τον Βασίλειο Διγενή Ακρίτη στα δημοτικά τραγούδια και στα κείμενα του Αδαμάντιου Κοραή· και αυτό είναι το ουσιώδες. Παρόμοια εικόνα παρατηρείται και για τον 19ο αιώνα. Και εδώ τα κείμενα που μεταφράζονται είναι περιορισμένα (πάντα σε σχέση με τον 20ό αιώνα), τα περισσότερα όμως αντιπροσωπευτικά κείμενα έχουν μεταφραστεί. Εκπροσωπούνται οι δύο βασικές ειδολογικές κατηγορίες -ποίηση και πεζογραφία- καθώς και οι τρεις βασικές γενιές του 19ου αιώνα, η Επτανησιακή και η Αθηναϊκή Σχολή και η Γενιά του 1880. Πρέπει να τονιστεί ότι μια μη αμελητέα ποσότητα κειμένων έχει μεταφραστεί και στις ανθολογίες, κυρίως τις παλαιότερες. Τέλος, ο 20ός αιώνας αντιπροσωπεύεται επαρκώς. Η Γενιά του 1920 μεταφράζεται λιγότερο, όπως και η πεζογραφική παραγωγή των αρχών του αιώνα -εξαίρεση, φυσιολογική, στην αρχή του αιώνα, ο Κ. Π. Καβάφης, το έργο του οποίου κυκλοφορεί σε πολλές και διαθέσιμες εκδόσεις. Από την άλλη, η Γενιά του 1930 εκπροσωπείται επαρκώς, αφού το έργο όλων των λογοτεχνών που εντάσσονται σε αυτή (τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία) όχι μόνο μεταφράζεται, αλλά μεταφράζεται καλά και κυκλοφορεί σε προσεγμένες εκδόσεις, οι οποίες είναι διαθέσιμες στο κοινό. Το ίδιο συμβαίνει τόσο με τη μεταπολεμική όσο και με τη σύγχρονη ποίηση και πεζογραφία. Στην ποίηση, κυρίως, όπως είναι και λογικό για πρακτικούς (αλλά ενδεχομένως και για ουσιαστικούς) λόγους, παρατηρείται και η πλειονότητα των δίγλωσσων εκδόσεων.

[…]

Συνυπολογίζοντας τον αριθμό μεταφρασμένων βιβλίων και επανεκδόσεων, ο πιο σημαντικός έλληνας συγγραφέας για το γαλλικό κοινό φαίνεται να είναι ο Γιάννης Ρίτσος, ενώ η πρώτη δεκάδα διαμορφώνεται ως εξής: Γιάννης Ρίτσος, Νίκος Καζαντζάκης, Βασίλης Βασιλικός, Κ. Π. Καβάφης, Γιώργος Σεφέρης, Άγγελος Σικελιανός, Οδυσσέας Ελύτης, Άρης Φακίνος, Άλκη Ζέη, Εμμανουήλ Ροΐδης.

[…]

Μια μικρή παρένθεση όσον αφορά την κυπριακή λογοτεχνία. Ενώ η μεταφραστική της παρουσία είναι μάλλον μικρή, η Έδρα Κυπριακής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Nancy έχει τον δικό της εκδοτικό οίκο, τις εκδόσεις Praxandre, και εκδίδει δύο περιοδικά, το Lapithos και το Kerynia, των οποίων ο σκοπός είναι η έκδοση γαλλικών μεταφράσεων κυπριακής λογοτεχνίας. Ενίοτε τα τεύχη είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένα σε έναν συγγραφέα ή σε συγκεκριμένο έργο του, ενώ άλλες φορές αποτελούνται από διάφορα μεταφρασμένα κείμενα. Τα περιοδικά αυτά αποτελούν ουσιαστικά τον μόνο συστηματικό δίαυλο διάδοσης της κυπριακής λογοτεχνίας στη Γαλλία.

[…]

Ως προς τους μεταφραστές της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα γαλλικά, μια γενική και συστηματική θεώρηση θα μπορούσε με ασφάλεια, νομίζω, να τους χωρίσει σε τέσσερις κατηγορίες:

* α) σε μεταφραστές οι οποίοι ασχολούνται ή ασχολήθηκαν περιστασιακά και αποκλειστικά με τη μετάφραση ενός συγκεκριμένου έργου ή ακόμη και ενός συγκεκριμένου συγγραφέα, για λόγους ενδεχομένως συγκυριακούς, αλλά ίσως και ουσιαστικούς·

• β) σε μεταφραστές οι οποίοι ασχολούνται ή ασχολήθηκαν πιο επισταμένα, κυρίως με έναν μόνο συγγραφέα ή θεωρούνται κατά κάποιο τρόπο πιο ειδικοί σε αυτόν, όπως για παράδειγμα, o Gérard Augustin για τον Νάνο Βαλαωρίτη, η Gisèle Jeanperin για τον Βασίλη Βασιλικό και την Άλκη Ζέη, o Marquis de Queux de Saint-Hilaire για τον Δημήτριο Βικέλα, η Renée Richer για τον Γιώργο Θεοτοκά, ο Bruno Roy για τον Κ. Π. Καβάφη, η Yvonne Gauthier και η Jacqueline Moatti-Fine για τον Νίκο Καζαντζάκη, η Marie-Paule Masson-Vincourt για τον Παύλο Καλλιγά, ο Eugène Clément για τον Κωστή Παλαμά, ο Pierre Coavoux και ο Jacques Lacarrière για τον Παντελή Πρεβελάκη, ο Dominique Grandmont, o Gérard Pierrat και η Chrysa Prokopaki για τον Γιάννη Ρίτσο, o Néoclès Coutouzis για την Ιωάννα Τσάτσου, η Catherine Lerouvre για τον Στρατή Τσίρκα και η Roselyne Majesté-Larrouy για τον Άρη Φακίνο, για να αναφέρω μερικά ενδεικτικά παραδείγματα, τα οποία βέβαια δεν καλύπτουν όλο το υλικό·
• γ) σε νεοελληνιστές σε διάφορα τμήματα νεοελληνικών σπουδών στον γαλλόφωνο κόσμο, οι οποίοι εκτός του διδακτικού και του θεωρητικού-κριτικού τους έργου ασχολούνται και με τη μετάφραση. Οι Jacques Bouchard, René Bouchet, Michel Saunier, Henri Tonnet, μεταφράζουν κυρίως κείμενα του 20ού αιώνα, αλλά ενίοτε και παλαιότερα. Έτσι συνεχίζουν μια παράδοση επιστημόνων-μεταφραστών που έχουν δημιουργήσει γνωστοί ξένοι νεοελληνιστές, όπως οι Samuel Baud-Bovy, Claude Fauriel, D.C. Hesseling, Juliette Lamber-Adam, Émile Legrand, Octave Merlier, André Mirambel, Marquis de Queux de Saint-Hilaire, Hubert Pernot, χάρη στους οποίους υπάρχουν στα γαλλικά, κείμενα της πρώιμης γραμματείας μας, δημοτικά τραγούδια καθώς και βασικά νεότερα κείμενα·
• δ) σε μεταφραστές οι οποίοι έχουν συνδέσει το όνομά τους με τη νεοελληνική λογοτεχνία και των οποίων η κατάρτιση, η εμπειρία και η αφοσίωση αποτελούν εγγύηση ποιότητας. Ξεχωριστή θέση εδώ κατέχουν οι Michel Volkovitch (περισσότερες από 50 μεταφράσεις) και Jacques Lacarrière (περισσότερες από 30 μεταφράσεις), οι οποίοι αποτελούν σήμερα στη Γαλλία σημεία αναφοράς σε οποιαδήποτε συζήτηση για τη νεοελληνική λογοτεχνία και οι οποίοι έχουν κατά κάποιο τρόπο αναδειχτεί σε πολιτιστικούς πρέσβεις της Ελλάδας. Μεταφράζουν λογοτεχνία του 20ού αιώνα, κάθε λογοτεχνικού είδους. Δίπλα σε αυτούς θα πρέπει να αναφερθούν εξίσου σημαντικά ονόματα όπως οι Gaston-Henri Aufrère και Georges Zografakis των οποίων η παραγωγή επικεντρώνεται κυρίως σε μεταφράσεις λιγότερο σημαντικών ποιητών (ό,τι και αν σημαίνει αυτό), συμβάλλοντας έτσι στη διάδοση του ποιητικού έργου ελασσόνων συγγραφέων. Ποίηση μεταφράζουν κυρίως και οι Xavier Bordes και Robert Levesque, ενώ αντίθετα ο Pierre Comberousse προτιμά τη σύγχρονη πεζογραφία.

[…] Την πρώτη θέση σε εκδόσεις καταλαμβάνει ο εκδοτικός οίκος Gallimard με περισσότερους από 50 τίτλους, ανάμεσα στους οποίους θα πρέπει να σημειωθεί ότι συμπεριλαμβάνονται ο Βασιλικός και ο Ρίτσος. Περίοπτη θέση κατέχει επίσης και ο οίκος Seuil, με αντίστοιχη προτίμηση στον Τσίρκα και τον Φακίνο. Είναι φανερό ότι οι εκδοτικοί οίκοι χρησιμοποιούν συγγραφείς που θεωρείται ότι αποτελούν λίγο πολύ εγγύηση πωλήσεων, έτσι ώστε να μπορέσουν να διακινδυνεύσουν την έκδοση και λιγότερο δημοφιλών συγγραφέων. Μεγάλη ποικιλία στην επιλογή συγγραφέων παρατηρούμε στον εξίσου σημαντικό οίκο Les Belles Lettres. Πολύ προσεγμένες ολιγοσέλιδες εκδόσεις, συνήθως ποιητικών ή και σύντομων πεζών κειμένων κάνει ο οίκος Fata Morgana. Τέλος, ο οίκος L'Harmattan έχει δημιουργήσει ειδικές σειρές, στο πλαίσιο των οποίων εκδίδονται τόσο μεταφράσεις λογοτεχνικών κειμένων όσο και λογοτεχνική κριτική που αφορά τις νεοελληνικές σπουδές. Οι ανωτέρω εκδοτικοί οίκοι έχουν στο ενεργητικό τους περισσότερους από 20 τίτλους. Με μικρότερη εκδοτική δραστηριότητα όσον αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία αλλά χωρίς ιδιαίτερες προτιμήσεις σε συγκεκριμένους συγγραφείς εμφανίζονται μεταξύ άλλων και οι εκδοτικοί οίκοι: Albin Michel, Climats, Le Griot, Maspéro, Messidor, Stock. Ο οίκος Mercure de France έχει εκδώσει την πλειονότητα των μεταφράσεων του έργου του Σεφέρη, ενώ οι οίκοι Plon και Presses Pocket εκδίδουν αποκλειστικά μεταφράσεις έργων του Καζαντζάκη. Τέλος, ο οίκος Seghers εκδίδει αποκλειστικά ποίηση.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στους εκδοτικούς οίκους οι οποίοι είτε εκδίδουν αποκλειστικά νεοελληνική λογοτεχνία είτε συνεργάζονται για αυτό τον σκοπό με ελληνικούς φορείς. Ο εκδοτικός οίκος Cahiers grecs που μετονομάστηκε σε Desmos/Cahiers grecs (από το ομώνυμο βιβλιοπωλείο του Παρισιού που ειδικεύεται στη νεοελληνική λογοτεχνία) έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από 20 εκδόσεις, στην πλειονότητά τους δίγλωσσες εκδόσεις ποιητικών κειμένων. Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών μόνο του ή σε συνεργασία με τους οίκους Hatier και Actes Sud έχει πραγματοποιήσει περισσότερες από 70 εκδόσεις. Ο τελευταίος είχε ήδη προσφέρει στο κοινό μια σειρά μεταφράσεων πριν από τη συνεργασία του με το Γαλλικό Ινστιτούτο. Ο οίκος Praxandre, ο οποίος αναφέρθηκε παραπάνω, εκδίδει αποκλειστικά μεταφράσεις και μελέτες κυπριακής λογοτεχνίας.

Τέλος, αναφορά θα πρέπει να γίνει σε παλαιότερους εκδοτικούς οίκους, οι εκδόσεις των οποίων μπορούν πλέον να εντοπιστούν μόνο σε βιβλιοθήκες και ενδεχομένως σε παλαιοβιβλιοπωλεία. Πρόκειται για τους εκδοτικούς οίκους Calmann-Lévy, Firmin Didot και Maisonneuve, χάρη στους οποίους έχουμε στη διάθεσή μας κείμενα της πρώιμης και παλαιότερης λογοτεχνίας μας στα γαλλικά.

[…]

Εν κατακλείδι θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η Γαλλία έχει υποδεχτεί τη νεοελληνική λογοτεχνία θερμά και την έχει εντάξει οργανικά στην ξένη λογοτεχνία που μεταφράζεται σταθερά. Αφενός με μια παράδοση στις νεοελληνικές σπουδές και με κρατική πολιτική που ενθαρρύνει το βιβλίο, αφετέρου για συγκεκριμένους λόγους πολιτικούς και κοινωνικούς αλλά και χάρη σε ακαταπόνητους μεταφραστές που εγγυώνται καλές μεταφράσεις βασικών λογοτεχνικών κειμένων, ο κανόνας της νεοελληνικής λογοτεχνίας που συγκροτείται στη γαλλική γλώσσα είναι, τηρουμένων των αναλογιών, ακριβής.

Φυσικά, προϋπόθεση της μεταφραστικής παρουσίας είναι η ύπαρξη ενός αναγνωστικού κοινού που ενδιαφέρεται να διαβάσει τη νεοελληνική λογοτεχνία. Πρόκειται για ένα κοινό όχι απαραίτητα εξειδικευμένο αλλά οπωσδήποτε σχετικά καλλιεργημένο, με ενδιαφέροντα αρκετά ευρέα, ώστε να επιθυμεί να ανακαλύψει τη λογοτεχνική παραγωγή μιας χώρας «εξωτικής», την οποία ενδεχομένως επισκέφτηκε για τουρισμό ή για την οποία διάβασε στον τύπο. Ο τύπος και εν γένει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις (εκθέσεις βιβλίου, σαλόνι του βιβλίου, ραδιοφωνικές/τηλεοπτικές εκπομπές) με τα δίκτυα που τα συγκροτούν, συμβάλλουν στη διαμόρφωση τόσο αυτού του κοινού όσο και της λογοτεχνίας που αυτό διαβάζει.

Με την ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου η νεοελληνική λογοτεχνία γίνεται πλέον περισσότερο διαθέσιμη στο ενδιαφερόμενο κοινό, καθώς αυτό έχει τη δυνατότητα να αγοράσει το βιβλίο που το ενδιαφέρει άμεσα και γρήγορα. Γενικότερα, οι νέες τεχνολογίες και η ταχύτητα της πληροφόρησης συνέβαλαν στην επίσπευση των μεταφραστικών και των εκδοτικών διαδικασιών: για παράδειγμα, το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην κυκλοφορία ενός βιβλίου, που γνωρίζει εκδοτική επιτυχία ή αντιμετωπίζεται θετικά από την κριτική στην Ελλάδα, και στη μετάφρασή του στα γαλλικά έχει μειωθεί κατά πολύ. Έτσι, οι μεταφράσεις σύγχρονων λογοτεχνικών έργων φαίνεται πως ακολουθούν αυξητική πορεία, ενώ συγχρόνως γίνεται σημαντική δουλειά, συνήθως από πανεπιστημιακούς, προς την κατεύθυνση της μετάφρασης παλαιότερων βασικών κειμένων, με σκοπό να καλυφθούν τα κενά στην εκπροσώπηση της λογοτεχνίας μας στα γαλλικά. Πρέπει, τέλος, να σημειωθεί και η βοήθεια που προσφέρει το ελληνικό κράτος μέσω διαφόρων φορέων, η οποία, παρά το ότι είναι συχνά ανεπαρκής, αποτελεί εντούτοις σημαντικότατη συμβολή τόσο στη χρηματοδότηση μεταφράσεων όσο και στη γενικότερη υποστήριξη των νεοελληνικών σπουδών.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΓΙΩΤΗΣ
Αναπληρωτής Καθηγητής
Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Marc Bloch (Στρασβούργο ΙΙ)

Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. CENTRE DE LA TRADUCTION LITTÉRAIRE & PÉTROS PAPADOPOULOS. 1993. La Grèce en français: guide des livres de la littérature grecque traduits en français et des livres sur la Grèce du XVe siècle à nos jours. 2η έκδ. Αθήνα: Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (Κέντρο Λογοτεχνικής Μετάφρασης).
2. CIVET, MICHÈLE & MARTINE LIEUTAUD. 1982. Grèce: bibliographie. Saint-Etienne: Association «Présence de l'hellénisme moderne».
3. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΕΡΑΣΜΙΑ-ΛΟΥΙΖΑ. 1986. Βιβλιογραφία Μεταφράσεων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α.