• 1)
  • α) Εξουσία, δύναμη:
    • μην πάρουσι τσι χώρες σου και την εξά σου χάσεις (Ερωτόκρ. Ε´ 173)·
    • με την ρηγατικήν εξά, που ’τρεμε το παλάτι (Ερωτόκρ. Δ´ 1312)·
  • β) φρ. έχω στην εξιά μου = διαθέτω:
    • (Κατζ. Β´ 194).
• 2)
  • α) Αυτοκυριαρχία:
    • εμπήκες σ’ έτοια παιδωμή κι ήχασες την εξά σου; (Ερωτόκρ. Α´ 910)·
  • β) φρ. δεν είμαι άξιος τσ’ εξάς μου = δεν εξουσιάζω, δεν ορίζω τον εαυτό μου:
    • (Ερωτόκρ. Γ´ 515).
• 3)
  • α) Εξουσία· δικαίωμα:
    • μ’ όλο που ’χεις την εξά να πάρεις τη ζωή μου (Ερωτόκρ. Γ´ 89)·
  • β) πληρεξουσιότητα, εντολή:
    • εσένα δίδω την εξά το πράμα να τελειώσεις (Πανώρ. Ε´ 269· Φορτουν. Ιντ. α´ 156).

[<ουσ. εξουσία. Η λ. και σήμ. κρητ. (Πιτυκ.)]

• Αγανακτώ, οργίζομαι για κ.:
  • (Σαχλ., Αφήγ. 21).

[μτγν. εξαγανακτέω]

• 1)
  • α) Μέτρο βάρους για πράγματα αξίας, λ.χ. αρωματικές ουσίες και φαρμακευτικά υλικά, ίσο περίπου με 4,5 γρ. (Schilbach 1970: 183, Πετρόπουλος, ΕΛΑ 7, 1952, 71):
    • γαρόφαλα μισό ’ξάγι (Σταφ., Ιατροσ. 13³⁵⁰)·
    • κόστον εξάγιον α´ κόκκους ς´ (Ιερακοσ. 386²⁶)·
  • β) προκ. για το σίκλο, μονάδα βάρους των Εβραίων:
    • ήτον το μάλαμα … εικοσιεννιά καντάρια και εφτακόσια τράντα ’ξάγια (Πεντ. Έξ. XXXVIII 24)·
    • είκοσι ξυλόκουκκα το ’ξάγι (Πεντ. Αρ. III 47)·
  • γ) εβραϊκό ασημένιο νόμισμα:
    • ασήμι τράντα ’ξάγια να δώσει (Πεντ. Έξ. ΧΧΙ 32).
• 2) Μέτρο χωρητικότητας και βάρους για στερεούς καρπούς, ιδ. δημητριακά:
  • έξι αξάγια κουκκιά (Κατά ζουράρη 60).

[παλαιότ. ουσ. εξάγιον <λατ. exagium (4. αι., L‑S· βλ. και Soph., Meursius, LBG). Τ. εξάι και αξάι στο Somav. και σήμ. ιδιωμ., όπως και άλλοι τ. (Meyer, NS III 48, Πετρόπουλος, ό.π.). Ο τ. ξάγι και σήμ. ιδιωμ. (Meyer, ό.π.)]

• Λ. πλαστή σε επωδή:
  • άγκανος, εξάγκανος (Σπανός B 217).

[<πρόθ. εκ + ουσ. άγκανος (βλ. ά.)]

• Απαλλάσσω κάπ. από στενοχώρια, κίνδυνο, δυσάρεστη κατάσταση, κ.τ.ό., γλυτώνω, σώζω κάπ.:
  • να δει (ενν. ο Ρώκριτος) να πολεμού το φίλο και το ρήγα, ωσά γεράκι εχύθηκε … Γλυτώνει, ξεγκουσεύγει τσι (Ερωτόκρ. Δ´ 1181· Βυζ. Ιλιάδ. 557 (εξεγκουσεύσει, χφ ‑σην· έκδ. εξεγκουρσεύσει))·
  • (προκ. για πνευματική σωτηρία):
    • Η χάρη σου, μητέρα μας, να μασε ξεκρουσεύγει (Π. Ν. Διαθ. φ. 336α 13)·
  • (μέσ.):
    • κι ανέν και δεν ξεγκουσευτώ …, θέλω γυρέψει τόπο κιας στου Χάρο την αγκάλη (Ροδολ. Α´ 495).

[<πρόθ. εκ + αγκουσεύω]

• Με τα χέρια δεμένα πίσω, οπισθάγκωνα:
  • είδεν εκεί τον Βέλθανδρον εξάγκωνα δεμένον (Βέλθ. 878).

[<πρόθ. εκ + ουσ. αγκών ή <εξαγκωνίζω κατά το επίρρ. οπισθάγκωνα (βλ. λ.). Ο τ. στο Somav. και σήμ. ιδιωμ. Η λ. τον 6. αι. (LBG) και σήμ. ιδιωμ.]

• Δένω κάπ. οπισθάγκωνα:
  • (Θρ. Κύπρ. Μ 359).

[<εξαγκωνίζω με επίδρ. ρ. σε ‑ιάζω. Η λ. και ο τ. και σήμ. ιδιωμ. (Andr., λ. ‑ίζω)]

• Δένω κάπ. οπισθάγκωνα:
  • (Βέλθ. 901).

[αρχ. εξαγκωνίζω. Τ. ’ξα‑ και αξα‑ σήμ. ιδιωμ. (Andr.)]

• 1) Αντίτιμο·
  • έκφρ. εξαγορά σωμάτων = λύτρα:
    • (Ερμον. Υ 353).
• 2) Απόκτηση πλήρους κυριότητας:
  • (Βαρούχ. 6¹⁷).

[<εξαγοράζω. Η λ. και σήμ.]

• 1) Αγοράζω:
  • (Βίος Αλ. 4606).
• 2) Εξαγοράζω:
  • (Χρον. σουλτ. 100²⁴)·
  • δεν είναι άξιος ο κόσμος όλος να εξαγοράσει μίαν ψυχήν ανθρώπου (Διγ. Άνδρ. 337³⁶)·
  • (με σύστ. αντικ.):
    • (Πεντ. Λευιτ. ΧΧVII 19).
• 3) Πληρώνω για να πάρω πίσω κ. που έβαλα ενέχυρο:
  • (Κατζ. Β´ 199).
• 4) Απελευθερώνω πληρώνοντας λύτρα:
  • (Κατζ. Δ´ 426)·
  • σκλάβος ήσουν εις την ηγή την Αίγυφτο και εξαγόρασέ σε ο κύριος ο Θεός σου (Πεντ. Δευτ. ΧV 15)·
  • (με σύστ. αντικ.):
    • (Πεντ. Λευιτ. ΧΙΧ 20).
• 5) Φρ. εξαγοράζω τον καιρό = εκμεταλλεύομαι τον καιρό:
  • (Αλφ. 15²¹).

[αρχ. εξαγοράζω. Ο τ. ’ξα‑ στο Βλάχ. Η λ. και σήμ.]