• 1) Η μόρφωση ως διαδικασία μετάδοσης και απόκτησης γνώσεων
  • α) εκπαίδευση, σπουδές:
    • (Σαχλ., Αφήγ. 36), (Βίος Αλ. 708)·
    • (εδώ προκ. για τη στρατιωτική κατάρτιση):
      • ήτον παιδεμένος εκ των Φραγκών την παίδεψιν, της Δύσεως την στρατείαν (Χρον Μορ. H 9224· Αχιλλ. (Smith) N 102)·
  • β) διδασκαλία, διδαχή:
    • (Ερμον. Ω 298), (Λίμπον. 114).
• 2) Η μόρφωση κυρίως ως τμήμα της ανατροφής
  • α) διαπαιδαγώγηση, διάπλαση:
    • πηγή και ρίζα έναι της καλοκαγαθίας η καλή παίδευσις των παιδίων (Σοφιαν., Παιδαγ. 269)·
  • β) καλλιέργεια πνεύματος και ψυχής:
    • Την αρετήν και παίδευσιν αγάπα και την γνώσιν (Σπαν. (Λάμπρ.) Va 306· Σπαν. Α 5).
• 3) (Το αποτέλεσμα της εκπαίδευσης)
  • α) μόρφωση, γνώσεις:
    • (Ροδινός 161)·
    • (ως είδος σύστ. αντικ.· πβ. μανθάνω 1β):
      • να μαθαίνει παίδευσιν να βρει τιμήν εις τέλος (Κομν., Διδασκ. Δ 6)·
  • β) πνευματική και ηθική συγκρότηση:
    • τοις δραξαμένοις παίδευσιν υπό της θείας Γραφής (Μάρκ., Βουλκ. 340²⁷· Λίβ. Sc. 488)·
  • γ) λεπτότητα, αβρότητα, ευγένεια:
    • επαινώ τον δούκαν τον αφέντη, εκ την πολλήν γλυκύτητα, την παίδευσιν της γλώσσης (Χρον. Τόκκων 1274· Ιμπ. (Legr.) 483).
• 4) (Μεταφ.) γέννημα, θρέμμα:
  • αν είσαι αγάπης γέννημα και παίδευσις Χαρίτων … (Λίβ. P 1498· Λίβ. (Lamb.) N 4).
• 5) Δοκιμασία, βάσανο, ταλαιπωρία:
  • μοίρα μου, ήλθες … να μου δώσεις παίδευσιν, πλέον τουραγνοσύνη (Ευγέν. 1113)·
  • έκφρ. μαρτύριον παιδεύσεως = βασανιστήριο:
    • (Μαλαξός, Νομοκ. 191)·
  • (προκ. για δοκιμασία από το Θεό):
    • αν ένι λυπηρόν τίποτε τό σε έλθει, δέχου ως παίδευσιν Θεού (Σπαν. P 285)·
  • (προκ. για τα βάσανα του έρωτα):
    • Τα δε ομμάτια της … έδειχναν της ερωτοληψίας την παίδευσιν (Διγ. Άνδρ. 315¹²· Σουμμ., Παστ. φίδ. Ά [659]).
• 6) Τιμωρία:
  • (Αιτωλ., Μύθ. 47²⁷)·
  • Περί παιδεύσεων και ποινών (Βακτ. αρχιερ. 178)·
  • (ως μέσο διαπαιδαγώγησης):
    • εκείνος οπού δεν έχει μέτρος … εις το παίδεμάν του εύκολα χωρίζεται από τη βερτούν της παίδευσης (Άνθ. χαρ. (κυπρ.) 106)·
  • (προκ. για τιμωρία του Θεού):
    • Ακούσας δε ο σουλτάνος και ο πασιάς τον εξαίφνης και φοβερόν θάνατον … εγνώρισαν ότι ήτον παίδευσις του Θεού (Ιστ. πατρ. 101³).

[αρχ. ουσ. παίδευσις. Ο τ. ‑ψη και σήμ. ιδιωμ. Ο τ. ‑ψις στο Βλάχ. Η λ. (‑ση) και σήμ.]