• Ά Αμτβ.
  • 1)
    • α) (Τριτοπρόσ.) αρχίζει η ημέρα, χαράζει, ξημερώνει:
      • το ταχύ, ωσάν εξημέρωσε και ήλθεν η ημέρα (Κώδ. Χρονογρ. 52³)·
    • β) (με υποκ. τις λ. μέρα, Κυριακή, Δευτέρα, κλπ.):
      • (Ροδολ. Δ́ 420), (Μαχ. 658¹⁰, 10^{16· )>}
      • (μέσ.):
        • Καλή μέρα ξημερώννεται! (Μαχ. 386¹⁵· Διήγ. ωραιότ. 216)·
    • γ) (σε μτχ. ενεστ. για να δηλωθεί χρον. σημείο):
      • Την αύριον ξημερώνοντα, ώρα ανατελμάτου (Χρον. Μορ. P 5053).
  • 2) (Με υποκ. τη λ. άστρον) ανατέλλω, προβάλλω:
    • (Κυπρ. ερωτ. 78²⁶).
  • 3)
    • α) Ξενυχτώ ως το πρωί:
      • Τζελέπηδες … στην πόρταν του ξημέρωσαν, χαράν μεγάλην 'ποίκαν (Στ. Βοεβ. 36)·
    • β) (μέσ.) καθυστερώ ως το πρωί:
      • εξημερώθηκαν (ενν. οι χαραμήδες) και βίον δεν ηύραν (Συναδ. φ. 56^r).
  • 4)
    • α) Με βρίσκει το πρωί·
      • (εδώ) ζωντανό:
        • Μα τούτο να ’σαι θαρρετή, ότι αν εξημερώσω, του αφεντός μου να το πω (Τριβ., Ρε 301 (έκδ. ανεξημερώσω))·
    • β) (μέσ.):
      • εκεί όπου ξημερώθηκε (ενν. το ξύλο) πάλ’ ήθελε βραδιάσει (Διήγ. ωραιότ. 812)·
    • γ) (μέσ.) φτάνω τα ξημερώματα κάπου:
      • οι Τούρκοι ξημερώθησαν όλοι τους μες στην Χώραν (Θρ. Κύπρ. Μ 297· Διγ. Άνδρ. 387⁸).
• Β́ (Μτβ.) (νομ.) καλώ κάπ. να παρουσιαστεί στο δικαστήριο σε ορισμένη ημερομηνία, κλητεύω:
  • αν ένι ότι η αυλή εξημέρωσέν του, … (Ασσίζ. 337²⁸)·
  • (μέσ.):
    • Περί εκείνου οπού μέλλει να ξημερωθεί εις την αυλήν και ουδέν έρχεται εις την τακτήν ημέραν (Ασσίζ. 87²⁰).

• Φρ.
• 1) Βραδιάζω και ξημερώνω ή νυκτώνομαι και εξημερώνομαι εις την έχθραν = ζω με πολλή έχθρα:
  • (Ροδινός 137, 136).
• 2) Εάν βραδιαστούμεν, … δεν ξημερωνομέσθεν = (παροιμ.) κάθε ολιγωρία, αμέλεια στα πνευματικά θέματα οδηγεί στην καταστροφή:
  • (Συναδ. φ. 112^v).

[<πρόθ. εκ + ουσ. ημέρα + κατάλ. ‑ώνω. Τ. ξε‑ στο Somav. Ο τ. ‑ννω και σήμ. κυπρ. Η λ. στο Meursius (‑όνει) και σήμ.]