• Ά Μτβ.
  • 1)
    • α) Γνωρίζω, μου είναι κ. γνωστό (από προσωπική αντίληψη ή εμπειρία ή από πληροφορίες), ξέρω:
      • (Ερωφ. Δ́ 458)·
      • δεν ξεύρου τη ζωή του πόθου τη δροσάτη (Πανώρ. Γ́ 201· Λίβ. P 899)·
    • β) (με αντικ. πλάγια ερωτ. πρόταση):
      • ηξεύρουσιν … το κρέας το ημέτερον τι νοστιμάδαν έχει (Διήγ. παιδ. 363)·
    • γ) (με προηγ. αρνητ. μόρ. για να εκφραστεί απορία, αμηχανία ή απόγνωση του υποκειμένου):
      • απού τα δυο δεν ξεύρω ποιον να ποίσω (Κυπρ. ερωτ. 91¹⁴· Αχέλ. 2348, Ερωτόκρ. Δ́ 63)·
      • (παρενθετικά με ελλιπή πλάγια ερώτηση):
        • στέκομαι, δεν ξεύρω πώς, σ’ αγάπη κι εισέ μάχη (Ερωφ. Ά 27)·
    • δ) (με αντικ. ειδική πρόταση):
      • Δεν ξεύρεις και όντε τρω τινάς δεν πρέπει να δηγάται; (Φαλιέρ., Ιστ. 497)·
      • (εδώ και με σύστ. αντικ.):
        • Αν ηξερεμό να ξέρομε ότι να πει … (Πεντ. Γέν. XLIII 7)·
    • ε) (με υποκ. το Θεό, τους ουρανούς):
      • αλήθεια, το ομολογώ, ως ο Θεός το ξεύρει (Περί ξεν. 213· Πανώρ. Β́ 547)·
      • φρ. ο Θεός ηξέρει = προκ. για κ. άγνωστο ή αβέβαιο:
        • (Σταυριν. 995).
  • 2)
    • α) Γνωρίζω κάπ. προσωπικώς:
      • Ξεύρω τη, καθώς την ξεύρουν ούλοι (Πανώρ. Ά 96)·
      • (εδώ σε ιδιάζ. χρ. προκ. για τη συνάντηση του Μωυσή με το Θεό):
        • τον Μοσέ, ος τον ήξερεν ο Κύριος πρόσωπα προς πρόσωπα (Πεντ. Δευτ. XXXIV 10)·
    • β) γνωρίζω κάπ. από πληροφορίες, έχω ακούσει για κάπ.:
      • εσηκώθην βασιλιάς καινούργιος … ος δεν ήξερεν τον Ιοσέφ (Πεντ. Έξ. I 8)·
    • γ) γνωρίζω το χαρακτήρα κάπ.:
      • απαθείς άνθρωποι ευρίσκεσθε· εγώ ηξεύρω σας (Χειλά, Χρον. 357)·
    • δ) έχω ερωτικές σχέσεις, συνευρίσκομαι με κάπ.:
      • κορασίδα και ανήρ δεν την ήξερεν (Πεντ. Γέν. XXIV 16· Γέν. IV 1).
  • 3) (Προκ. για τόπο, περιοχή):
    • άνθρωπον εντοπικόν …, όπου καλά γαρ ήξευρεν τα μέρη της Πρινίτσας (Χρον. Μορ. P 4831· Πένθ. θαν. 184).
  • 4) (Προκ. για γλώσσα):
    • έξευρεν φράγκικα (Μαχ. 440³³).
  • 5) Κατέχω (συγκεκριμένη γνώση), έχω εκπαιδευτεί, εξασκηθεί σε κ.:
    • Ξεύρω τέχνην, άρχοντά μου, ότι είμαι λιθογνώστης (Πτωχολ. A 54· Πεντ. Γέν. XXV 27)·
    • ηξεύρει να γράφει (Μπερτολδίνος 169).
  • 6) Μαθαίνω, πληροφορούμαι:
    • δεν είχανε ηξέρει ακόμη το κακό … οπού εσυνέβη (Χρον. σουλτ. 59²⁶· Λίβ. P 2167)·
    • (με ειδική πρόταση):
      • ηξεύρετε ότι εις τούτο το ξύλον θέλει σταυρωθεί ο Υιός του Θεού (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 204^r)·
    • (εδώ και με σύστ. αντικ.):
      • Ηξερωμό να ξέρεις ότι … (Πεντ. Γέν. XV 13).
  • 7)
    • α) (Με κατηγ. του αντικ.) θεωρώ κάπ. ή κ. (ως …):
      • ήξευρεν αυτόν μέγαν μάγον (Χρον. 308· Ερωφ. Δ́ 459)·
      • (εδώ με προηγ. του κατηγ. την πρόθ. διά):
        • Τούτο ηξεύρω … δι’ αλήθειαν (Πόλ. Τρωάδ. 381)·
    • β) (με ειδική πρόταση στη θέση του κατηγ.):
      • τον Ιερεμίαν ξεύροντας το πως είναι εχθρός του (Παλαμήδ., Βοηβ. 767).
  • 8) Είμαι βέβαιος για κ.:
    • Κύριε Θεέ, με τι να ξέρω ότι να την κλερονομήσω; (Πεντ. Γέν. XV 8).
  • 9)
    • α) Καταλαβαίνω, εννοώ, αντιλαμβάνομαι:
      • (Πεντ. Γέν. VIII 11)·
      • βλέπει, γνωρίζει την γραφήν, εξεύρει πόθεν έναι (Λίβ. Sc. 304· Πανώρ. Ά 267)·
    • β) συνειδητοποιώ:
      • τώρα ήξερα ότι μεγάλος ο Κύριος από όλους τους θεούς (Πεντ. Έξ. XVIII 11)·
    • γ) έχω επίγνωση, συνείδηση ενός πράγματος:
      • «Θεέ μου, άφες αυτοίς» … διότι δεν ηξεύρουσι τι κάμνουσι (Ροδινός 136)·
    • δ) διακρίνω, ξεχωρίζω:
      • τα παιδιά σας … δεν ηξέρουν σήμερα καλό και κακό (Πεντ. Δευτ. I 39· Γέν. III 5).
  • 10)
    • α) Αναγνωρίζω, καταλαβαίνω:
      • την Μαργαρώνα ουκ ήξευρεν (ενν. ο Ιμπέριος) ποσώς από τα ράσα, ουδέ εκείνη πάλι αυτόν διά την ασθένειάν του (Ιμπ. 741)·
    • β) αναγνωρίζω, αποδέχομαι:
      • έδωκαν το (ενν. το πουλάριν) βουβαλάρην, … άλλην μάνναν ουκ ηξεύρει, μόνον γαρ και τας βουβάλας (Πτωχολ. α 482).
  • 11)
    • α) Βάζω κ. στο νου μου· λαμβάνω, έχω κ. υπόψη μου:
      • Τίμησε τον πατέρα σου και την μητέρα ομάδι, τάδ’ έξευρε (Χούμνου, Κοσμογ. 2688· 2692, Ριμ. κόρ. 751)·
    • β) θυμούμαι, αναλογίζομαι:
      • (Διήγ. Αλ. G 272³³)·
      • καλόν ένι τό έμαθες, πάντοτε να το ξεύρεις (Σπαν. B 171).
  • 12)
    • α) (Με αντικ. βουλητική πρόταση) έχω τη δυνατότητα, μπορώ να …:
      • τις να νικήσει από τους δυο δεν ξεύρουσι να πούσι (Ερωτόκρ. Δ́ 1742· Έ 1502, Περί ξεν. 53)·
      • (εδώ με τελικό απαρέμφ.· πβ. και σημασ. 5):
        • τυγχάνεις πάρηχος και ψάλλειν ουκ εξεύρεις (Προδρ. IV 84 χφ V κριτ. υπ.)·
    • β) (με αντικ. τις λ. βουλή, συμβούλευμα) μπορώ να συστήσω κ., να συμβουλεύσω:
      • να δώσει βουλήν … την καλλιότερην οπού να ηξεύρει (Ασσίζ. 220¹²· Πτωχολ. α 150)·
    • γ) φρ. τόσον (ή ‑α) έξευρε(ν)/(ή ήξ‑) να … = με τέτοιο τρόπο μπόρεσε ή σκέφτηκε να …
      • (Χρον. Μορ. H 178, Βουστρ. 28^1, 15).
• B́ Αμτβ.
  • 1)
    • α) Γνωρίζω, είμαι ενήμερος:
      • είχεν ορισμόν από τον ρήγα ό,τι ποίσει να του πέψει αντίλογον … διά να ξεύρει (Μαχ. 178³³· Ελλην. νόμ. 524²³)·
    • β) (με επανάληψη στην περίπτωση που εκλαμβάνεται ως σωστό κ. που ειπώθηκε, αλλά στο οποίο αντιτάσσεται κ. πιο σημαντικό):
      • Ηξέρω, γιε μου, ηξέρω· απατά αυτός να είναι για λαός (Πεντ. Γέν. XLVIII 19).
  • 2) Αισθάνομαι· αντιλαμβάνομαι:
    • δεν έδωκεν ο Κύριος εσάς καρδιά να ξέρετε και μάτια να διείτε (Πεντ. Δευτ. XXIX 3).
  • 3) (Παρενθετικά για να δοθεί έμφαση στα λεγόμενα)
    • α) (στο ά πρόσ.) είμαι σίγουρος, βέβαιος:
      • Δύνασαι, ξεύρω, δύνασαι, τόσον καλόν να κάμεις (Ιστ. Βλαχ. 1663· Χρον. Μορ. P 6978)·
    • β) (στο β́ πρόσ.) μάθε, έχε υπόψη σου:
      • δυο συβαστικοί, ξεύρε, εμηνύσασί μου … (Ερωφ. Β́ 401)·
      • (συν. σε πρόταση που αιτιολογεί κ. που ειπώθηκε πιο πριν):
        • Δεν είμαστε, … μπλιο μας για πελελάδες. Κακά ταιριάζει ο έρωτας, ξεύρε, με τσι ψαράδες (Πανώρ. Γ́ 334)·
    • γ) φρ. σαν ξέρεις = για κ. που εξακολουθεί να συμβαίνει ή να ισχύει και είναι οικείο στο συνομιλητή:
      • (Ερωφ. Ά 205, Ά 334)·
    • δ) (στο β́ πρόσ., όταν κ. εκφράζεται με δισταγμό):
      • Ξεύρε, πολλά μ’ επρίκανες, μ’ ας ει συμπαθισμένο (Πανώρ. Έ 259).

• Η μτχ. ενεστ. ως επίθ. =
  • α) έμπειρος, ικανός:
    • ξευράμενος του πολέμου (Μαχ. 484¹²)·
  • β) γνωστός, οικείος:
    • ν’ απεθάνομεν με αφέντην ξευράμενον (Μαχ. 374²⁵).

[<(η)ξεύρω - (ε)ξεύρω <αόρ. εξεύρον ή υποτ. εξεύρω του αρχ. εξευρίσκω. Ο τ. ε‑ και σήμ. ποντ. Ο τ. εξεύρω στο LBG. Οι τ. η‑ (Somav.), ηξεύρω (Meursius, ‑ειν) και ξεύρω (Βλάχ.) και σήμ. κυπρ., όπως και η μτχ. ξευράμενος (τ. ηξευράμενος στο Somav.). Η λ. στο Somav. και σήμ.]

• 1) Αφαιρώ, αποσπώ τις ρώγες (σταφυλιού):
  • τον βότρυν ρίπτουν (ενν. οι ακανθόχοιροι) εις την γην και ξηρωγίζουσίν τον (Φυσιολ. (Legr.) 471).
• 2) (Μεταφ.) προκ. για θανάτωση:
  • (Λέοντ., Αίν. V 38).

[<στερ. ξε‑ + ουσ. ρώγα + κατάλ. ‑ίζω. Πβ. ποντ. απορω(γ)ίζω (Παπαδ., ‑ρρ‑). Ο τ. ξη‑ στο Du Cange (ξηρογύζειν). Λ. ‑ιάζω σήμ. ιδιωμ. (Δημ. ‑ρρ‑, Ζώης ‑ρρο‑). Η λ. στο ΑΛΝΕ]