Πόσο απειλείται ο πολιτισμός από τα Μ.Μ.Ε.

Μ. ΜΕΡΚΟΥΡΗ

Θα μπορούσαμε, χωρίς νομίζω δόση υπερβολής, να πούμε ότι χάρις στα ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης οι περισσότερες δικτατορίες εξέλιπαν σήμερα και όσες υπάρχουν γκρεμίζονται και δύσκολο είναι να επιβληθούν επιτυχώς νέες. Αν η παρατήρησή μου είναι σωστή, τότε η εποχή μας και οι τεχνολογίες που ανακάλυψαν οι ανώνυμοι συνήθως επιστήμονες ερευνητές πρόσφεραν στην ανθρωπότητα, μαζί με την άμεση παγκόσμια πληροφόρηση, και τα ανεκτίμητα αγαθά της περισσότερης ελευθερίας και της περισσότερης δημοκρατίας. Και έκαναν βασιμότερη την ελπίδα για εκείνους τους λαούς που δεν τα κατέκτησαν ακόμα.

Όμως ουδέν καλόν αμιγές κακού, για να αντιστρέψω την πανάρχαια φράση. Διότι τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας και ιδιαίτερα η κυριαρχούσα σε κάθε σχεδόν σημείο της γης τηλεόραση, έδωσαν νέα πανίσχυρα όπλα σε δυνάμεις που επιδιώκουν την εξουσία και την ικανοποίηση της πλεονεξίας. Το μείζον πρόβλημα είναι σήμερα πώς τα μέσα επικοινωνίας θα υπηρετούν όσο γίνεται περισσότερο την πλήρη και απροκατάληπτη ενημέρωση και την αναβάθμιση των πολιτιστικών αξιών. Στην ουσία κάτι το σχεδόν αδύνατο, αφού ένα τέτοιο επίτευγμα προϋποθέτει ότι όλοι οι άνθρωποι ή τουλάχιστον οι ελέγχοντες τα μέσα επικοινωνίας είναι άγιοι.

Και επειδή κατά τη χριστιανική παραδοχή "ουδείς αναμάρτητος" ανακύπτει το άμεσο, επείγον και δυσεπίλυτο πρόβλημα ποιος ελέγχει τα μέσα επικοινωνίας και πώς μπορεί και από ποιους να ελέγχονται ώστε να μην μετατρέψουν το αγαθό της ενημέρωσης σε μέσο προπαγάνδας και παραπληροφόρησης ή σε όργανο χειραγώγησης και εξανδραποδισμού των δεκτών των μηνυμάτων.

Μην περιμένετε ότι από μια απλή ιέρεια της τέχνης του θεάματος, από έναν απλό άνθρωπο που γνώρισε τη δημοσιότητα και τη δημοτικότητα μεταδίδοντας τη σοφία και τους προβληματισμούς μεγάλων δημιουργών να δώσει απαντήσεις που νομίζω κανένας δεν έχει έως τώρα βρει. Ακόμα και οι πιο ευαίσθητοι σοφοί των καιρών μας. Μερικές σκέψεις μου μόνο θα κοινολογήσω που ίσως φανούν χρήσιμες στους σοφούς και τους άρχοντες, που έχουν προσέλθει στην πάντα εντυπωσιακή και γόνιμη ετήσια σύναξη του World Economic Forum του Νταβός.

Όλοι ξέρουμε ότι τα τεχνολογικά δημιουργήματα είναι ουδέτερα. Οι άνθρωποι που τα χειρίζονται τα καθιστούν πηγές του καλού ή του κακού. Ποιος χειρίζεται τα μέσα μαζικής επικοινωνίας; Μα σήμερα πολλοί. Και κυβερνήσεις και επιχειρήσεις και άτομα. Και αυτό είναι καλό. Ο πλουραλισμός είναι η προϋπόθεση της δημοκρατίας και ο ανταγωνισμός φέρνει την πρόοδο. Καλύτερα στα χέρια πολλών και διάφορων παρά σε χέρια λίγων και πανίσχυρων.

Πόσο ισχύει αυτό; Και πώς αντιμετωπίζεται η ανισότητα όρων ανταγωνισμού και η συγκέντρωση της δύναμης σε λίγα κέντρα; Είναι αντικείμενο που χρειάζεται σοβαρή, σε βάθος διερεύνηση.

Μια κυβερνητική εξουσία, έστω και εκλεγμένη από γνήσιες πλειοψηφίες, δεν σημαίνει ότι αυτομάτως εξασφαλίζει αθωότητα και διέπεται μόνο από καλές προθέσεις, και απέναντι των υπηκόων της και στις διεθνείς σχέσεις της.

Το ίδιο ισχύει και για τον όποιο ιδιοκτήτη τηλεοπτικού σταθμού, εφημερίδας, ραδιοφώνου ή ντουντούκας. Χωρίς να αμφισβητούνται a priori οι καλές προθέσεις υπάρχουν και τα συμφέροντα που πάντα κυριαρχούν στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Ένα παράδειγμα από το χώρο που γνωρίζω καλύτερα. Η μετάδοση ενός καλλιτεχνικού προγράμματος, ενός θεατρικού ή μουσικού έργου, μπορεί να υποκρύπτει πλήθος ιδιοτέλειες πέρα από την πραγματοποίηση χρηματικού κέρδους. Το μήνυμα του έργου υπηρετεί κάποιες ιδέες και συμφέροντα. Η εθνικότητα του δημιουργού προβάλλει πολιτιστικά μια χώρα. Η γλώσσα μπορεί να είναι το μέσο επικοινωνίας, αλλά μπορεί να γίνει και μέσο χειραγώγησης και εξουσίας. Η αγγλική γλώσσα λόγου χάριν προσφέρει ένα ανθρωπότητα. Όμως αυτή καθαυτή η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει όπλο επιβολής ακόμα και υποδούλωσης. Το ότι η μουσική ροκ, σχεδόν πάντα με στίχους στην αγγλική γλώσσα, ενθουσιάζει και γοητεύει την νεολαία ολόκληρου του πλανήτη μας μπορεί ταυτόχρονα να σημαίνει έμμεση αποικιοκρατική εκμετάλλευση όχι μόνο για κερδοσκοπικούς σκοπούς αλλά και για ηγεμονία επί των εθνών.

Πάντα διερωτώμαι πόση τύχη μπορεί να έχει η οποιαδήποτε μουσική δημιουργία, και η αριστουργηματικότερη, από έναν τραγουδοποιό της Εσθονίας, της Μογγολίας ή της Κένυας αφού ουδέποτε σχεδόν φθάνει να ακουστεί από το παγκόσμιο ακροατήριο, και κυρίως αφού ουδέποτε παράγεται μαζικά ώστε να εδραιωθεί ως άκουσμα;

Το ίδιο ασφαλώς ισχύει και για τα ποιήματα ενός Ζουλού ή τη ζωγραφική ενός Λάπωνα, το θαυμάσιο έργο ενός συγγραφέα από τη Σρι Λάνκα, ή μια επιστημονική θεωρία ή φιλοσοφική ανάλυση στη γλώσσα των Ταϊλανδών.

Πληροφορούμεθα καθημερινά τα τραγούδια και τα καμώματα του Μάικλ Τζάκσον ή των Μπητλς ή κατακλυζόμαστε από τα μιούζικαλ του Άντριου Λόυντ Βέμπερ, αλλά πόσοι είχαν την ευκαιρία να ακούσουν και να εκτιμήσουν τις μουσικές δημιουργίες των σύγχρονων Ελλήνων λόγου χάριν συνθετών, που σπανίως βγαίνουν εκτός συνόρων, ή τη θαυμάσια ίσως φωνή κάποιας Κινέζας τραγουδίστριας και τις καθημερινές της συνήθειες;

Νομίζω ότι σε όλες τις χώρες διδάσκεται το παράδειγμα πατριωτισμού των 300 Σπαρτιατών που έπεσαν στις Θερμοπύλες αγωνιζόμενοι να προστατεύσουν την Αρχαία Ελλάδα από την επιβολή των πανίσχυρων Περσών. Ο αγγελιοφόρος που έφερε τη φοβερή είδηση στην Αθήνα και τη Σπάρτη έδωσε μια προφορική περιγραφή για αυτά που είδε συμπληρώνοντας ίσως τα υπόλοιπα με τη φαντασία του. Όμως αυτή η αναγγελία μπορεί να ήταν περισσότερο γνήσια και ακριβής από τη σημερινή μετάδοση ειδήσεων, ακόμα κι όταν τις συνοδεύει η ακαταμάχητης εμβέλειας και επιρροής εικόνα. Τι ακριβώς έγινε στον πόλεμο του Κόλπου; Τι ακριβώς γίνεται στη Γιουγκοσλαβία; Ακόμα και στο Σεράγεβο; Είδαμε αυτά που βλέπουν ή θέλουν να βλέπουμε κάποια τηλεοπτικά δίκτυα. Και μας υποχρεώνουν να τα βλέπουμε καθημερινά. Την ίδια ώρα που και αλλού γίνονται μάχες και σφαγές, όπως λ. χ. στην Νότια Τουρκία ή στην Γεωργία και την Αμπχαζία ή στην Αγκόλα. Όμως εκείνοι οι άνθρωποι δεν μετρούν το ίδιο για τα διεθνή μέσα ενημέρωσης.

Πόσο ενημερωμένοι είμαστε άραγε βλέποντας από τις τηλεοράσεις μας τις ειδήσεις ενώ καθόμαστε ξαπλωμένοι στις πολυθρόνες μας και τρώμε ποπ κορν; Και πόσο ευαίσθητοι άνθρωποι παραμένουμε όταν παίρνουμε τις καθημερινές μας δόσεις σε αίμα και βιαιότητες, ενώ σπανίως ή ποτέ δεν πληροφορούμαστε για ό,τι καλό, γενναίο, ηρωικό γίνεται ανά τον κόσμο; Γιατί να μεταδίδεται η εικόνα των ελεύθερων σκοπευτών που σκοτώνουν παιδιά και όχι ενός νεαρού φοιτητή που έπεσε στη μανιασμένη θάλασσα για να σώσει ένα παιδάκι που πνιγόταν ή του μικρού κοριτσιού που βρήκε στο δρόμο μια τσάντα με ένα εκατομμύριο μετρητά και τα παρέδωσε στον ιδιοκτήτη της, μολονότι ο πατέρας της είναι άνεργος και εκείνη πένεται;

Στην αίθουσα αυτή παρίστανται και κάποιοι αξιοσέβαστοι σοφοί που καλό θα ήταν να προβληματιστούν για τα νέα αυτά φαινόμενα που προκύπτουν από την ραγδαία μεταβολή των συνθηκών των μέσων ενημερώσεως και επικοινωνίας. Ο δικαιολογημένος φόβος περιορισμού των ελευθεριών δεν είναι επαρκής δικαιολογία για να μην διερευνηθεί με υπευθυνότητα και ζήλο αυτή η έκρηξη στα μέσα επικοινωνίας, που εύκολα γίνονται όργανο εξυπηρετήσεως των πλέον ευτελών οικονομικών και άλλων συμφερόντων, αλλά και μέσον ραγδαίας πολιτιστικής χειραγώγησης και υποβάθμισης της ανθρωπότητας.

Μακάρι να έχω λάθος για τη σοβαρότητα του κινδύνου, αλλά φρονώ ότι η κυριαρχούσα απάθεια στους χώρους της διανόησης δεν πρέπει να συνεχιστεί. Το γεγονός ότι ο αποδέκτης ειδήσεων ή μηνυμάτων με εικόνες είναι παθητικός ακροατής και θεατής και δεν έχει τη δυνατότητα να σκεφτεί ή και να αντιδράσει, όπως μπορεί να κάνει όταν διαβάζει ένα βιβλίο ή μια εφημερίδα, επαυξάνει τις ευθύνες εκείνων που οφείλουν να σκεφτούν και να υποδείξουν.

Εγώ θα περιορισθώ σε μια μόνο επισήμανση. Η έκρηξη των μέσων επικοινωνίας, ιδίως των ηλεκτρονικών, ήταν σχεδόν απότομη και πήρε διαστάσεις παγκόσμιας κυριαρχίας τα τελευταία περίπου 20 χρόνια. Μια τέτοια εξέλιξη μέσα σε ένα τόσο σύντομο χρόνο είναι δυσχερές να συνειδητοποιηθεί, να αφομοιωθεί και να βρει τις αναγκαίες ισορροπίες, ώστε να μη διαλύσει τις ανθρώπινες κοινωνίες, που έστω με κλυδωνισμούς και παλινδρομήσεις προχωρούν προς την πρόοδο και ένα καλύτερο αύριο. Όμως προϋπόθεση για μια διασφαλιστική και υγιή ισορροπία είναι η συμπεριφορά και η αντίδραση των αποδεκτών των πληροφοριών και των πολιτιστικών μηνυμάτων. Και αυτό εξαρτάται από την παιδεία που παρέχεται από την οικογένεια και το εκπαιδευτικό σύστημα.

Δεν είμαι καθόλου βέβαιη ότι ανταποκρίθηκα με τη μεθοδικότητα και πληρότητα που μπορεί να χαρακτηρίζει άλλους ομιλητές στο θέμα που μου ζητήθηκε να χειριστώ. Όμως νομίζω ότι οι σκέψεις και οι προβληματισμοί μου έστω και άτακτα δοσμένοι βασίζονται στην πραγματικότητα και σας βεβαιώ ότι εκφράζουν την ψυχική μου αγωνία. Εναπόκειται στους ανθρώπους του πνεύματος και στους υπεύθυνους της πληροφόρησης και ιδίως τους δημοσιογράφους, να μελετήσουν το φαινόμενο και να προτείνουν ιδέες που, για να έχουν απήχηση και αξία, θα πρέπει να εκφράζουν τη συνισταμένη των εμπειριών και προβληματισμών όλων, ει δυνατόν, των λαών της Γης. Έτσι μόνο υπάρχει ελπίδα τα συμπεράσματα και οι υποδείξεις τους να υιοθετηθούν ευκολότερα από την παγκόσμια κοινή γνώμη, που μόνη αυτή, αν γίνει ευρεία και πειστική, θα μπορούσε να υποχρεώσει τους ελέγχοντες τα μέσα επικοινωνίας και διάδοσης πληροφοριών, ιδεών και πολιτισμού σε αυτοσυγκράτηση, πειθαρχία και σεβασμό προς τις πανανθρώπινες αξίες.

Μελίνα Μερκούρη (1922-1994): Σημαντική Ελληνίδα ηθοποιός και πολιτικός με διεθνή ακτινοβολία.

Α. Ανάγνωση κατανόηση του κειμένου 1. Ποιους πολιτικούς και οικονομικούς μηχανισμούς χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Ε. για εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους; Με ποιο τρόπο λειτουργούν οι μηχανισμοί αυτοί ειδικά στην προβολή του πολιτισμού ισχυρών κρατών; 2. Ποια είναι, κατά τη συγγραφέα, η σημαντικότερη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση ορθής στάσης απέναντι στα μηνύματα των ΜΜΕ;