ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ Ο άγγελος και οι διαβόλοι

Οι Αμερικανοί πείστηκαν ότι έχουν προορισμό να σώζουν άλλους

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ

Χρησιμοποιώ δύο λέξεις σημαδιακές και με καθιερωμένο συμβολισμό, από το οπλοστάσιο του θεολογικού και εκκλησιαστικού λόγου, γιατί θέλω να μιλήσω σήμερα γι' αυτό που ονομάζουμε Αμερική και Αμερικανοί, δηλαδή για τις ΗΠΑ.

Για ένα ζήτημα, επομένως, που έχει απασχολήσει όλον τον κόσμο, τουλάχιστον κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια, και που σήμερα, με τη βοήθεια της υπεραναπτυγμένης τεχνολογίας - με όλες τις σημασίες, όχι μόνον τη μηχανική - της ενημέρωσης, δεν υπάρχει γωνιά του πλανήτη που να μην την απασχολεί: τι είναι, τέλος πάντων, αυτή η Αμερική που έχει αναλάβει να μας σώσει από τα κακά που εμείς, για τους εαυτούς μας και για τους άλλους, παράγουμε;

Κανένας δεν μπορεί να υπολογίσει τον αριθμό των σελίδων που σε όλες τις γλώσσες έχουν γραφτεί για την Αμερική από τότε που η αμερικανική εξουσία έχει κηρύξει τον πόλεμο στο κακό και στους κακούς. Και, μολονότι, κανένας επίσης δεν είναι σε θέση να ελέγξει όλα αυτά τα γεγραμμένα, η εντύπωση είναι ότι αναλύσεις και ερμηνείες έχουν συγκεντρώσει τη ματιά τους σ' αυτό ακριβώς, στις αμερικανικές εξουσίες: συσχετισμοί, βλέψεις, στρατηγικές· ακόμη και εργαλεία ψυχαναλυτικού τύπου έχουν επιστρατευθεί, στην προσπάθεια για κατανόηση των λόγων και των ρόλων της συγκεκριμένης πολιτικής και των συγκεκριμένων πολιτικών.

Αυτό έχει γίνει και εξακολουθεί να γίνεται με τη λογική του γνωστού "δεν φταίνε οι λαοί", άρα "δεν φταίει ο αμερικανικός λαός"· με τα γνωστά πώς και γιατί.

Κατά την άποψη της σημερινής επιφυλλίδας η συγκεκριμένη λογική - φταίνε οι εξουσίες, όχι ο λαός - είναι ένα ερμηνευτικό εργαλείο εντελώς ακατάλληλο για να καταλάβουμε τι συμβαίνει· πιο απλά, για να καταλάβουμε γιατί οι Αμερικανοί είναι σύμφωνοι με την πολεμική πολιτική των εξουσιών τους. Γι' αυτό, θα επιχειρήσει - η σημερινή επιφυλλίδα - να πλησιάσει την αμερικανική κοινωνία, να διεισδύσει στα μύχια των πόθων και των οραμάτων της. Όχι γιατί ο συντάκτης της δεν ανήκει σ' αυτούς που οπωσδήποτε απαλλάσσουν τους "λαούς" από οποιαδήποτε ευθύνη· αλλά γιατί προτιμάει την κοινωνία, αντί του λαού, ως αναλυτικό και εννοιολογικό εργαλείο και γιατί μέσα στις κοινωνίες παράγονται σχέσεις, με συνολικό χαρακτήρα, στις οποίες εκκολάπτονται οι εξουσίες.

Η αμερικανική λοιπόν, για να πάμε στην καρδιά της προβληματικής που παρουσιάζεται εδώ, είναι μια κοινωνία με θεολογική και ιεραποστολική αντίληψη για την οργάνωση και λειτουργία, τη δική της και των άλλων κοινωνιών. Πρόκειται για ένα μοναδικό φαινόμενο στην Ιστορία: λειτουργία κοινωνίας, πέρα και ανεξάρτητα από ταξικές και ιδεολογικές διαφορές, όπως αυτές τις έχουν αντιληφθεί και επεξεργαστεί οι ευρωπαϊκές - και πολλές άλλες - κοινωνίες. Αυτός είναι ο λόγος που ανέχεται και εν πολλοίς αποδέχεται κάθε διαφορετικότητα που δεν αμφισβητεί την ιερότητά της, τη θεολογικού τύπου ηθική της - η ηθική της αμερικανικής κοινωνίας δεν είναι η κοινωνική ηθική του Διαφωτισμού.

Πρέπει όμως, αισθάνομαι, να εξηγήσω γιατί το είπα μοναδικό στην Ιστορία το συγκεκριμένο φαινόμενο. Οι ιεραποστολές εμφανίστηκαν, το ξέρουμε, ως συνοδό στοιχείο της αποικιακής κατάκτησης κατά τους νεώτερους χρόνους, αφού η θρησκεία θα μπορούσε - και μπόρεσε - να αποτελέσει την ελάχιστη βάση για την ανάπτυξη ιδεολογικής συγγένειας του αποίκου με τον ιθαγενή· οι ιεραποστολές ήταν ο χωρίς όπλα στρατός του Ευρωπαίου αποικιοκράτη στην αποικία - δεν είναι εδώ που μπορώ να πω περισσότερα γι' αυτό. Οι ΗΠΑ, αποικίες πριν συγκροτημένες και από θρησκευτικά "αποβράσματα" της αγγλικής κοινωνίας, έκαναν το ίδιο, αλλά με διαφορετικές προδιαγραφές, αφού ποτέ δεν υπήρξαν αποικιοκρατική δύναμη: οργάνωναν πραγματικές προτεσταντικές ιεραποστολές σε πολλά σημεία του κόσμου, με σκοπό να διαδώσουν την κεντρική αντίληψη του τότε προτεσταντισμού, την ιερότητα δηλαδή κάθε ατομικής και κοινωνικής εκδήλωσης. Διαμορφώθηκε έτσι μια κοινή αντίληψη, αμερικανική, γιατί δεν την βρίσκουμε αλλού, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, για την ηθική: κοινή σε ολόκληρη την αμερικανική κοινωνία, ότι κάθε τι πρώτα είναι ιερό και κατόπιν, ας πούμε, πολιτικό, επιστημονικό, οικονομικό· είναι όμως μια, ας μου επιτραπεί, κοινωνικού τύπου ιερότητα, όχι θεολογικού, ούτε καν εκκλησιαστικού. Μέσα απ' αυτό το καζάνι αναδύονται στην Αμερική όλες οι εξουσίες και όλες οι elites· σε αυτό το πλαίσιο και από κει και πέρα η ένδυση της αμερικανικής κοινωνίας με τον σωτηριολογικό ρόλο, με τον οποίο εμφανίζεται σήμερα, ήταν ζήτημα χρόνου και διαχείρισης αυτής της ιερότητας που λέγαμε πριν.

Αυτά τα δύο τελευταία σημεία είναι που μπορούν, νομίζω, να μας εξηγήσουν τον παγκόσμιο ρόλο της Αμερικής κατά τα τελευταία 10-15 χρόνια, ο σωτηριολογικός ρόλος της αμερικανικής κοινωνίας και η διαχείρισή του. Η αμερικανική κοινωνία έχει πείσει τον εαυτό της ότι έχει τον προορισμό να σώζει - η ιεραποστολική αντίληψη στην κοινωνική της διάσταση τώρα· να σώζει από το κακό και τους κακούς. Έχει πεισθεί ότι έχει στον κόσμο προορισμό - από μόνη της η λέξη έχει θεολογικό περιεχόμενο· να σώσει τους άλλους από την τυραννία, από τα κακά όπλα, από τις κακές σκέψεις, ακόμη και προθέσεις - να διορθώσει τα λάθη των άλλων. Και επειδή η αντίληψη του καλού για τον εαυτό της την έχει διαποτίσει ολόκληρη, γι' αυτό δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί πώς είναι δυνατό να της κάνουν οι άλλοι κακό, όπως συνέβη με τους πύργους.

Έχουμε, λοιπόν, ισχυρίζομαι, να κάνουμε μια μια κοινωνία ανίκανη να συμπεριφερθεί με πολιτικούς όρους, όπως την πολιτική την εννοούμε στην Ευρώπη· ποτέ δεν πρέπει, πάλι ισχυρίζομαι, να χρησιμοποιούμε τα ίδια εργαλεία και κριτήρια που έχουμε για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, προκειμένου να καταλάβουμε τι είναι η αμερικανική. Υπέρτατη πολιτική γι' αυτήν είναι η ιερότητα και η ηθική, όπως τις ανέλυσα πριν.

Οι εξουσίες τώρα, για να περάσουμε και στη διαχείριση της συγκεκριμένης κοινωνίας, καθώς εκφράζονται και συμπεριφέρονται με τους ίδιους όρους ιερότητας, ηθικής και ιεραποστολής, έχουν κατορθώσει δύο πράγματα: να αυτονομούνται από την κοινωνία και να βρίσκονται στο απυρόβλητό της, ως ενδεδυμένες την ίδια μ' αυτήν ιερότητα· οι εξουσίες εκφράζουν το σωτηριολογικό όνειρο της αμερικανικής κοινωνίας και της το επιστρέφουν: οι Αμερικανοί είναι ο περιούσιος λαός, ο "καλύτερος" λαός, που όλοι οφείλουν να τον αποδέχονται. Με αυτόν τον τρόπο οι εξουσίες εξέρχονται και, αφού εξέλθουν, έχουν να κάνουν με μια κοινωνία πολιτικά εξουδετερωμένη και ιδεολογικά εξουθενωμένη. Και, επιπλέον, με μια κοινωνία που οι ευρωπαϊκές δυσκολεύονται να κατανοήσουν - παρά τις κοινές αφετηρίες, οι κουλτούρες που αναπτύχθηκαν σ' αυτούς τους δύο χώρους είναι διαφορετικές, ίσως και αντίπαλες.