Παράλληλη Αναζήτηση
Ο Μαρσέλ Προυστ απαντάει σε ερωτήματα ζωής
Πως λειτουργεί το φωτοτυπικό μηχάνημα.
Αρχιτεκτονική επί πόλεως
"Πώς να προχωράς με το πάσο σου"
Η παραγωγή φωτοτυπιών βασίζεται σε μια ασυνήθιστη ιδιότητα ενός υλικού που ονομάζεται σελήνιο.
Επιπόλαιος είναι σίγουρα ο τρόπος που οι τοπικές και οι κεντρικές αρχές χειρίζονται τα ζητήματα της πόλης και της αρχιτεκτονικής.
ΕΧΕΤΕ ΔΙΑΒΑΣΕΙ ΠΡΟΥΣΤ; ΜΗΠΩΣ ΑΝΗΚΕΤΕ ΣΤΗΝ (ΠΟΛΥΠΛΗΘΗ) ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ ΠΟΥ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΓΚΟΛΙΘΟΥΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΥΤΟΜΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ; Ο ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ ΔΗΛΩΝΕΙ ΠΩΣ "Ο ΠΡΟΥΣΤ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΗ ΖΩΗ ΣΟΥ". ΚΑΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΠΕΙΣΕΙ ΓΙ' ΑΥΤΟ
Στο σκοτάδι το σελήνιο είναι μονωτής ενώ στο φως είναι αγωγός.
Ας υποθέσουμε ότι μπορούμε να συγκεντρώσουμε γύρω μας, σ' ένα τμήμα της πόλης, τις πιο γνωστές και χαρακτηριστικές δημιουργίες συγχρόνων αρχιτεκτόνων, σχηματίζοντας ένα μωσαϊκό με λαμπερές ψηφίδες.
Μέσα στο φωτοτυπικό μηχάνημα υπάρχει ένας κύλινδρος (ηλεκτροστατικό τύμπανο) καλυμμένος με λεπτό στρώμα σεληνίου.
Αυτή η φανταστική σύνθεση, στη μεταμοντέρνα εποχή μας, παρά το αναμφισβήτητο ενδιαφέρον της, θα αποτελεί σίγουρα ένα άθροισμα αταίριαστων και μη αρμονικών στοιχείων, ένα αποδιαρθρωμένο παζλ με πολλαπλότητα σημείων και αναφορών.
Ίσως είναι η μοίρα των αριστουργημάτων.
Αρχικά, επειδή ο κύλινδρος δεν φωτίζεται, το σελήνιο συμπεριφέρεται σαν μονωτικό υλικό.
Κάτι τέτοιο μάλλον δε θα ίσχυε πριν από λίγα χρόνια: ένας παραδοσιακός οικισμός, όπως η Άνω πόλη της Θεσσαλονίκης ως τη δεκαετία του '80, μια νεοκλασική πόλη, όπως η Ερμούπολη της Σύρου ως και σήμερα, ακόμη και ένα μοντέρνο οικιστικό σύνολο, όπως οι εγκαταστάσεις του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, διαθέτουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, τη δυνατότητα αντίληψης, αναπαράστασης και περιγραφής μέσα από ορισμένα εύκολα αναγνωρίσιμα και σαφή χαρακτηριστικά.
Η κακιά τύχη των βιβλίων-σταθμών στην ιστορία της λογοτεχνίας.
Τότε η επιφάνεια του έρχεται σε επαφή με μια ηλεκτρισμένη μεταλλική ράβδο και ηλεκτρίζεται.
Αυτή η φαινομενική απουσία σεναρίου στη σημερινή πόλη αποτελεί την αδυναμία και ταυτόχρονα το ενδιαφέρον της.
Πολλοί μιλάνε γι' αυτά, λίγοι τα διαβάζουν.
Κατόπιν δέσμη φωτός ανακλάται πάνω στη σελίδα που φωτοτυπούμε και εστιάζεται με σύστημα φακών και καθρεπτών πάνω στον κύλινδρο.
Η επανάχρηση και η ενσωμάτωση μορφών του παρελθόντος -σ' αυτό συμπεριλαμβάνεται βέβαια και το μοντέρνο κίνημα του εικοστού αιώνα- η αποδόμηση της αρχιτεκτονικής, είτε έντεχνη και επώνυμη είτε καθημερινή και αυθόρμητη, δυσκολεύουν την "επιστημονική" προσέγγιση.
Όσο πυκνώνουν οι βιβλιογραφικές αναφορές, τόσο πιο ατσαλάκωτες φαντάζουν οι σελίδες τους.
Επειδή η περιοχή του τύμπανου , στην οποία σχηματίζεται το είδωλο του πρωτοτύπου, δεν φωτίζεται παραμένει μονωμένη και ηλεκτρισμένη.
Ίσως λοιπόν ένας επιπόλαιος δρόμος προσέγγισης να είναι πιο κατάλληλος για μερικά μικρά σχόλια με γενικό θέμα την "αρχιτεκτονική επί πόλεως".
Σίγουρα δεν ανήκουν στον αναλώσιμο λογοτεχνικό πολτό.
Η υπόλοιπη περιοχή γίνεται αγώγιμη και παύει να είναι ηλεκτρισμένη.
Ακόμη και ο τίτλος είναι ήδη χρησιμοποιημένος στο βιβλίο "Επί πόλεως: συλλογή κειμένων", που επιμελήθηκα μαζί με άλλους εκλεκτούς συναδέλφους, πανεπιστημιακούς, προς χρήσιν ορισμένων φιλομαθών φοιτητών της αρχιτεκτονικής, οι οποίοι επιμένουν να χρησιμοποιούν την αναχρονιστική τεχνική της ανάγνωσης.
Οι μη επαγγελματίες αναγνώστες συχνά τρομοκρατούνται από αυτά.
Στην ηλεκτρισμένη περιοχή προσκολλάται σκόνη γραφίτη και καθώς ο κύλινδρος περιστρέφεται πιέζει το φωτοτυπικό χαρτί που βρίσκεται κάτω από αυτόν.
Αν η αυτογνωσία με οδηγεί να σχολιάζω την "αρχιτεκτονική επί πόλεως" με έναν τρόπο που κινδυνεύει να χαρακτηριστεί επιπόλαιος, μπορεί με τη σειρά μου να επικαλεστώ ορισμένες βάσιμες (ελπίζω) δικαιολογίες:
Καμιά φορά φταίει ο όγκος τους.
Με αυτό το τρόπο η εικόνα που έχει σχηματιστεί στο κύλινδρο αποτυπώνεται στο χαρτί.
Επιπόλαιος είναι σίγουρα ο τρόπος που οι τοπικές και οι κεντρικές αρχές χειρίζονται τα ζητήματα της πόλης και της αρχιτεκτονικής.
Ή ο αμήχανος σεβασμός που τα περιβάλλει.
Τέλος, το χαρτί θερμαίνεται ο γραφίτης λιώνει και το αποτύπωμα σταθεροποιείται πάνω σ' αυτό.
Επιπόλαιος είναι ο στρατηγικός χειρισμός της Θεσσαλονίκης ως υποθετικής "πρωτεύουσας των Βαλκανίων", αν και ένας τέτοιος ρόλος συνιστά κάτι το απόλυτα θεμιτό στη σημερινή συγκυρία.
Πόσοι όμως μπορούν να ισχυριστούν, με το χέρι στην καρδιά, ότι διάβασαν ολόκληρο το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο;
Επιπόλαιος ήταν ο προγραμματισμός και η υλοποίηση των έργων πολιτισμού μιας μάλλον ατυχούς "Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης".
Ο Αλαίν Ντε Μποττόν διδάσκει φιλοσοφία στο London University.
Επιπόλαιος είναι ο συστηματικός αφανισμός των διαδρομών της μνήμης, με τη συνεχιζόμενη καταστροφή των αρχιτεκτονικών μνημείων και συνόλων, ιδιαίτερα όταν παίρνει τη μορφή μιας ψευδεπίγραφης προστασίας (χαρακτηριστικό παράδειγμα η συνοικία των Λαδάδικων).
Έγραψε, σε ηλικία είκοσι οκτώ ετών, ένα βιβλίο για τον Προυστ και το έργο του.
Επιπόλαιος από την άλλη μεριά είναι ο αποκλεισμός κάθε δυνατότητας σύγχρονης αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής παρέμβασης μέσω μιας επαρχιακής μιζέριας, που καταδικάζει με χαρακτηριστική ευκολία κάθε καινοτόμο δράση ή αναπτυξιακή πρωτοβουλία στο όνομα μιας συντηρητικής διατήρησης της υποθετικής "φυσιογνωμίας" της πόλης.
Το βιβλίο αυτό μεταφράστηκε σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες και απέσπασε εγκωμιαστικές κριτικές.
Επιπόλαιος είναι ο υποκριτικός "αποκλεισμός" από τον ευρύτερο αστικό χώρο των "άσχημων", αλλά αναγκαίων για την παραγωγική διαδικασία χρήσεων.
Η αναγνωστική επιτυχία του βιβλίου προκαλεί εύλογη απορία: πρόκειται για κείμενο που δεν αποτελεί pura λογοτεχνία, αλλά σπουδή στο έργο ενός μυθιστοριογράφου.
Κανείς δήμος δε θέλει στα διοικητικά του όρια σκουπιδότοπο, βιομηχανική ζώνη, ραντάρ προσέγγισης αεροδρομίων… Προσθέστε εδώ ό,τι άλλο νομίζετε, για να γίνει αντιληπτός ο ρατσιστικός χαρακτήρας αυτών των αποκλεισμών.
Συνήθως, τέτοιου είδους πονήματα προορίζονται για τα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών και τους μυημένους, σκληροπυρηνικούς αναγνώστες.
Θα θέλατε στη γειτονιά σας Βαλκάνιους μετανάστες, χρήστες ναρκωτικών ή πορνεία;
Τι συμβαίνει στη συγκεκριμένη περίπτωση;
Όμως, είτε το θέλουμε είτε όχι, όλα αυτά είναι στοιχεία της μεγάλης πόλης και οφείλουμε να τα κατανοήσουμε, να τα διευθετήσουμε, να τα διαχειριστούμε ή τουλάχιστον να εξαλείψουμε τα αίτια που δημιουργούν τα πραγματικά νοσηρά, και όχι βέβαια να απωθήσουμε τα επιφαινόμενα.
Πού οφείλεται η υψηλή αναγνωσιμότητα του βιβλίου;
Θα αναρωτηθείτε ίσως, μήπως είναι απλά θέμα επιπόλαιης αντιμετώπισης όλα τα παραπάνω;
Μα, στη σύλληψη και στο ύφος του.
Δεν είναι δομικά φαινόμενα οργανικά συνδεμένα με τη σύγχρονη πόλη;
Στο μοντάζ των στοχασμών.
Ήδη μέσα από το νεανικό μου παρελθόν η φωνή της συνείδησης μού το υπενθυμίζει.
Στην ασταθή ισορροπία ανάμεσα στη βαθύνοια και την ελαφρότητα.
Ωστόσο, ας προσαρμοστούμε στην πραγματικότητα της εποχής μας.
Στο παλαντζάρισμα ανάμεσα στον αδιαπραγμάτευτο σεβασμό και την παιγνιώδη ειρωνεία.
Τα μικρά και επιμέρους ζητήματα αρχιτεκτονικής και πόλης δεν είναι τόσο ασήμαντα όσο φαίνονται.
Ο συγγραφέας εκκινεί από την ιδέα ότι η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει τη ζωή μας.
Αφορούν την καθημερινή μας ζωή στο σπίτι, στη γειτονιά, στην πόλη.
Να ξελαμπικάρει την όραση, να λιμάρει τις αισθήσεις.
Επιτέλους, αν μη τι άλλο, είναι ζήτημα αισθητικής.
Να λειτουργήσει παραμυθητικά και συμβουλευτικά. Να μας μάθει πράγματα. Όχι πράγματα-σπουδάγματα, αλλά πράγματα που αφορούν τη ζωή και τον κόσμο γύρω μας. Με δυο λόγια, ο Αλαίν Ντε Μποττόν θεωρεί ότι τα μεγάλα έργα μπορούν να λειτουργήσουν ως εγκυκλοπαίδειες της ύπαρξης. Σ' αυτά μπορεί κανείς να αναζητήσει - και να βρει - τα πάντα.
Η μονογραφία χωρίζεται σε εννιά κεφάλαια. Οι τίτλοι τους δηλώνουν κάθε φορά ένα ερώτημα (Πώς να αγαπάς τη ζωή σου σήμερα, Πώς να διαβάζεις για τον εαυτό σου, Πώς να προχωράς με το πάσο σου, Πώς να υποφέρεις με επιτυχία, Πώς να εκφράζεις τα συναισθήματά σου, Πώς να είσαι καλός φίλος, Πώς να ανοίξεις τα μάτια σου, Πώς να ευτυχείς στον έρωτα, Πώς ν' αφήνεις κατά μέρος ένα βιβλίο).
Τις απαντήσεις τις δίνει ο Προυστ, με το έργο του. Ο Ντε Μποττόν ξεσκαλίζει όχι μόνο το πολύτομο μυθιστόρημα Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, αλλά και επιστολές, μαρτυρίες, βιογραφίες, δοκίμια. Μη φανταστείτε όμως παράθεση τσιτάτων και συμβουλών. Ο συγγραφέας ισορροπεί ζυγισμένα ανάμεσα στον λόγο του Προυστ και τον λόγο για τον Προυστ. Το λογοτεχνικό κείμενο σοφιλιάζεται με το φιλολογικό-φιλοσοφικό αντίβαρό του τόσο, που σχεδόν δημιουργείται η εντύπωση της συνεχούς ροής ενός ενιαίου κειμένου. Ο διάλογος των ειδών και η διαπλοκή των στοχασμών γίνεται με ύφος που κυμαίνεται από την εμβριθή ομφαλοσκόπηση έως τον πιο παιγνιώδη περισπασμό.
"Προυστισμός"
Και ο αναγνώστης; Α, ο αναγνώστης χορταίνει την ειδωλολατρία του για τον μυθιστοριογράφο. Διαβάζει για τα δρομολόγια των αμαξοστοιχιών που μελετούσε ο Προυστ στις περίφημες αϋπνίες του και τον πονόδοντο που ένιωθε, όταν άκουγε Γάλλους να πετούν αγγλικές εκφράσεις. Πληροφορείται τον όρο "προυστισμός", που είχαν εφεύρει στον κύκλο του Προυστ, για να περιγράψουν τις τζιριτζάντζουλες, τα πανάκριβα δώρα και τους μέχρις υποκρισίας φιλόφρονες χαρακτηρισμούς που απηύθυνε ο Μαρσέλ σε γνωστούς και φίλους. Κρυφοκοιτάζει το εργαστήρι του συγγραφέα, αλλά και εφηβικές επιστολές που αποκαλύπτουν βασανιστικές σεξουαλικές ορμές. Διαπιστώνει τις αντιφάσεις, τις εμμονές και τις μικρότητες του ανθρώπου. Αντιλαμβάνεται πως πρόσωπο και έργο επικοινωνούν, όχι βέβαια με ευθύγραμμο τρόπο, αλλά μέσα από μια λοξή και περιπετειώδη διαδρομή.
Ο Αλαίν Ντε Μποττόν πετυχαίνει να αντικρύσει τον λόγο του με τον λόγο του Προυστ και να ανασύρει από τη ζωή και το έργο του μυθιστοριογράφου πρακτικές συμβουλές βίου αλλά και το στοχαστικό κάτοπτρο, μέσα από το οποίο ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πιο καθαρά τη δική του τη ζωή. Είναι, στ' αλήθεια, περίεργο: εκείνος που πέρασε ατελείωτα χρόνια σε ένα δωμάτιο με μονωμένους τοίχους, καταλάβαινε τους ανθρώπους καλύτερα από πολλούς ταξιδεμένους, οι οποίοι αποδείχθηκαν απελπιστικά αδιάβροχοι στα βιώματα.
Η ΘΕΙΑ ΛΕΟΝΙ
"Όμως η θεία Λεονί του Προυστ, αν και αγαπά πολύ την οικογένειά της, χαίρεται και με το παραπάνω να τους εμπλέκει όλους σε μακάβρια σενάρια. Κλινήρης ένεκα πληθώρας κατά φαντασίαν ασθενειών, πλήττει απεριόριστα και εύχεται να της συμβεί κάτι συνταρακτικό, έστω και υπό τη μορφή τρομερού πλήγματος. Το συναρπαστικότερο που μπορεί να φανταστεί είναι μια πυρκαγιά η οποία (…) θα σκότωνε όλη της την οικογένεια, αλλά θα της έδινε περιθώριο να διασωθεί. Τότε θα ήταν σε θέση να πενθήσει στοργικά (…) επί σειρά ετών." (σελ. 119-120)
