Παράλληλη Αναζήτηση
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΤΟΥ ΥΦΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ Ο Γιώργος Θεοτοκάς, με αφορμή το σίριαλ «Ασθενείς και οδοιπόροι»
Σχέση μητρόπολης-αποικίας
Έχει και ο "Καποδίστριας" τα προβλήματά του
Ο μείζων μετεξεταστέος της λογοτεχνίας μας
Η νέα πόλη αποκτούσε δική της οργάνωση και νέους θεσμούς.
Πέντε προβληματικά σημεία εντόπισε στο Ειδικό Πρόγραμμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης ο υφυπουργός Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Γιώργος Φλωρίδης, τα οποία σημειώνει σε εγκύκλιό του προς τους γενικούς γραμματείς των περιφερειών.
Ξαναδιαβάζοντας το «Ασθενείς και Οδοιπόροι» του Γιώργου Θεοτοκά, από τα αναγνώσματα της εφηβείας μου, ένα συμπέρασμα προκύπτει: είναι ένα κείμενο που οφείλουμε να το ξαναδιαβάσουμε. Όχι τόσο για το πρώτο μέρος του, την «Ιερά Οδό» που είχε πρωτοεκδοθεί το 1950 - πολύ κοντά στα γεγονότα του πολέμου που περιγράφει - όσο για το δεύτερο και το τρίτο, το «Αρχείο του Μοναχού Τιμόθεου» και τους «Επιζώντες»
Σταδιακά γινόταν ανεξάρτητη και ανέπτυσσε συμμαχικές και οικονομικές σχέσεις με άλλες πόλεις.
Το Ε.Π.Τ.Α. είναι το κύριο χρηματοδοτικό εργαλείο επίτευξης των στόχων του σχεδίου "Ιωάννης Καποδίστριας", του οποίου η μέχρι στιγμής πορεία κρίνεται μεν ικανοποιητική, ωστόσο από την επεξεργασία των προτάσεων των περιφερειών, έχουν προκύψει ορισμένα στοιχεία που χρήζουν επανεξέτασης.
Οι δεσμοί όμως με τη μητρόπολη (μητέρα-πόλη) ήταν πάντοτε στενοί και η σύγκρουση ανάμεσα τους ήταν αδιανόητη.
Πρώτη αρνητική ένδειξη στην εγκύκλιο είναι η ενδεχόμενη διάσπαση της ενότητας των δήμων.
Παρεξηγημένος;
Και αν αυτό συνέβαινε καμιά φορά, όλοι το κατέκριναν.
Συγκεκριμένα, στις περισσότερες περιπτώσεις τα προτεινόμενα έργα αφορούν στην έδρα του δήμου και καλύπτουν το 90% του συνολικού προϋπολογισμού, με αποτέλεσμα να διακυβεύεται η ενότητα του δήμου.
Σίγουρα - αν και η λέξη ακούγεται κοινότοπη στον μεταμοντέρνο κόσμο μας, που έχει μάθει να ζει και να δημιουργεί μέσα από τις παρεξηγήσεις του.
ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ Ελληνικά αντικείμενα που βρέθηκαν στα ενδότερα των Λεοντίνων, σε χώρους όπου ζούσαν ιθαγενείς, καθώς και ελληνικοί τάφοι που ανακαλύφθηκαν στις νεκροπόλεις μαρτυρούν αφενός τη γρήγορη και αρμονική συνύπαρξη Ελλήνων και Σικελών και αφετέρου τον πραγματικό εξελληνισμό των αυτοχθόνων. Σε παρόμοια συμπεράσματα οδηγούν και οι έρευνες στην περιοχή της Κατάνης: επιβίωση των ιθαγενών, αλλά συνάμα πρώιμος εξελληνισμός τους και ειρηνική συμβίωση με τους αποίκους. Αντίθετα, οι ανασκαφές στα περίχωρα της Γελάς και των Συρακουσών αποκάλυψαν εντελώς άλλα πράγματα: εξαφάνιση των εγχώριων οικισμών και αντικατάσταση τους από ελληνικά στρατιωτικά κτίσματα, δηλαδή φρούρια, πράγμα που αποδεικνύει εχθρικές σχέσεις και αντίσταση στον εξελληνισμό. Σε άλλες περιοχές, και ιδιαίτερα στα δυτικά του νησιού, τα ελληνικά αντικείμενα μαρτυρούν μάλλον την ύπαρξη εμπορικών σχέσεων παρά τον εξελληνισμό των ιθαγενών. C. Mosse, Η Αρχαϊκή Ελλάδα, Μ.Ι.Ε.Τ., μετ. Στρ. Πασχάλη, Αθήνα 2001, σ. 131 Γιατί έχουν ονομάσει την αρχαιολογία βοηθητική επιστήμη της ιστορίας;
Σε διαδημοτικό επίπεδο, επίσης, δεν υπάρχει συνεργασία, παρά το γεγονός ότι ορισμένα έργα πρέπει, εκ των πραγμάτων, να καλύπτουν τις ανάγκες τουλάχιστον δυο δήμων.
Παρεξηγημένος από τη δική μου γενιά των συγγραφέων που θεωρεί τον Θεοτοκά αρκετά «λόγιο» για τα γούστα της, κάπως «βαρύ» ενδεχομένως και στρέφει τις προτιμήσεις της προς το ταλέντο του Καραγάτση, ως «αμεσότερο» και πιο «βιωματικό».
Χάρτης του Β' Αποικισμού.
Από την άλλη πλευρά, όπως αναφέρεται στην εγκύκλιο, τα προτεινόμενα έργα δεν κατανέμονται σωστά στα υποπρογράμματα του Ε.Π.Τ.Α., καθώς το υποπρόγραμμα για τα τεχνικά έργα απορροφά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό προτάσεων από το υποπρόγραμμα για τις κοινωνικές υποδομές.
Παρεξηγημένος από συγγραφικά και αναγνωστικά ήθη, που τείνουν όλο και περισσότερο να αντιμετωπίζουν το μερίδιο της σκέψης ως ένα περιττό βάρος που εμποδίζει την αφήγηση να καταβροχθίζει βουλιμικά τα επεισόδιά της και τις ακραίες καταστάσεις της.
Ο χώρος της Μεσογείου και του Εύξεινου πόντου πλημμύρισε από εγκαταστάσεις των Ελλήνων.
Επιπροσθέτως, όμως, οι προτάσεις αυτές δεν φαίνεται να έχουν αξιοποιηθεί ομοιόμορφα από τις περιφέρειες.
Ξαναδιαβάζοντας το «Ασθενείς και Οδοιπόροι» του Θεοτοκά - που προβάλλεται ως σίριαλ αυτόν τον καιρό από την ΕΤ1 με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και τον Άρη Λεμπεσόπουλο - σκεφτόμουν ότι αν εμείς οι νεώτεροι χρωστούμε κάτι στην πεζογραφική γενιά του '30, σίγουρα δεν είναι το τεχνικό οπλοστάσιο της γραφής της.
Ιδιαίτερη προτίμηση έδειξαν οι Έλληνες στην Κάτω Ιταλία, όπου το πλήθος των αποικιών συνετέλεσε ώστε ο χώρος αυτός να ονομαστεί Μεγάλη Ελλάδα.
Συγκεκριμένα, παρατηρούνται αποκλίσεις όσον αφορά στους προϋπολογισμούς, οι οποίες, όπως σημειώνεται στην εγκύκλιο, εκτιμάται ότι δεν αντιστοιχούν πάντα στις ιδιαιτερότητες και τις πραγματικές ανάγκες των περιφερειών.
Δεν είναι οι ρυθμοί που μας δίδαξαν, δεν είναι η δυνατότητά τους να ολοκληρώνουν ψυχολογικά τους χαρακτήρες τους, δεν είναι η ικανότητα που είχαν να χτίζουν ατμόσφαιρες για να υποστηρίξουν τις δραματικές τους καταστάσεις.
Τέλος, τα περισσότερα από το έργα που προτάθηκαν δεν πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να αρχίσει η κατασκευή τους.
Το δίδαγμα της γενιάς του '30 είναι πολύ πιο ουσιαστικό: αυτοί οι άνθρωποι προσπάθησαν να μας υποβάλουν την ιδέα ότι το αίτημα της γραφής είναι πνευματικό, ότι δηλαδή η μυθιστορηματική αφήγηση διεκδικεί κάτι που υπερβαίνει σε σημασία τα τεχνικά της χαρακτηριστικά, την ίδια της τη γλώσσα.
Οι νέες προτάσεις των δήμων πρέπει να καταβληθούν μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου στις τεχνικές επιτροπές νομών και στη συνέχεια, μέχρι τις 15 Μαρτίου, θα αξιολογηθούν από τις περιφέρειες, οι οποίες θα στείλουν τις σχετικές αποφάσεις προένταξης έργων, ενεργειών και μελετών στο υπουργείο Εσωτερικών μέχρι τις 30 Απριλίου.
Και το σημαντικότερο ίσως: μέσω αυτού του αιτήματος επιχείρησαν να υπερβούν τα σύνορα που τους επέβαλε το γεγονός ότι έγραφαν ελληνικά.
Γνωρίζουν τι ψηφίζουν οι βουλευτές;
Όχι τόσο για να μεταφρασθούν, και όσοι μεταφράσθηκαν ελάχιστα διαβάστηκαν, όσο για να κατοχυρώσουν την πεποίθησή τους ότι η τέχνη τους, και τα πνευματικά της αιτήματα, ανήκουν στον ευρύ πολιτιστικό χώρο τον οποίον κατέχει η τέχνη του μυθιστορήματος.
Δυστυχώς, δεν είναι η πρώτη φορά, που το ελληνικό κοινοβούλιο καλείται να ψηφίσει ή να κυρώσει σύμβαση για θέματα τόσο σοβαρά, που μέλλουν να καθορίσουν τη ζωή ολόκληρου του λαού επί δεκαετίες, χωρίς να… ξέρουν τι ψηφίζουν.
Ελληνικότητα
Ο λαός λέει μια παροιμία.
Αυτοί ήταν που έφεραν την ελληνική γλώσσα κοντά στην ευρωπαϊκή ύπαρξη.
Την υπογραφή μας πρέπει να προσέχουμε πού τη βάζουμε, όμως οι άνθρωποι, που έχουμε επιλέξει με την ψήφο μας να αποφασίζουν για τις τύχες μας, φαίνεται να μην τηρούν πάντα αυτή την αρχή.
Η «ελληνικότητά» τους, διακηρυγμένη πολλές φορές με πομπώδη τρόπο, δεν είναι η «ελληνικότητα» του μικροχώραφου, αυτή η κλειστοφοβική κοινοτική Ελλάδα που θρηνεί τη θαλπωρή της χαμένης της ηθογραφίας και τρέμει, όπως ο διάολος το λιβάνι, την Ιστορία και τα παιδιά της, τον σύγχρονο κόσμο δηλαδή.
Με εξαίρεση τη συμφωνία για τη GATT, που κυρώθηκε από τη Βουλή εν μία νυκτί και οι βουλευτές είχαν πάρει το κείμενο 600 σελίδων μόλις την προηγούμενη μέρα στα χέρια τους και αγνοούσαν τι σήμαινε για την αγροτική μας παραγωγή και το εμπόριο, η Συμφωνία του Άμστερνταμ, που συζητείται αυτές τις μέρες, έχει αποδειχθεί το πλέον… αδιάφορο κείμενο.
Είναι μια ελληνικότητα που προσπαθεί να ανασυντάξει την ιδιοσυγκρασία της σε μια πολυφωνία η οποία την ξεπερνάει μεν, χωρίς την οποία όμως έχει συνείδηση ότι δεν μπορεί να υπάρξει δε.
Σαν να μην αφορά τον ελληνικό λαό.
Το έργο του Γιώργου Θεοτοκά, από τον νεανικό του «Ελεύθερον Πνεύμα» ως το «Ασθενείς και Οδοιπόροι» κατέχει περίοπτη, αν όχι ηγεμονική, θέση σ' αυτήν την κίνηση.
Σαν να μην αφορά και να δεσμεύει το μέλλον της χώρας.
Ξαναδιαβάζοντας το κείμενο του Θεοτοκά, το μυαλό μου πήγαινε συνέχεια στο άλλο μείζον μυθιστόρημα της δεκαετίας του '60, στις «Ακυβέρνητες Πολιτείες», την τριλογία του Στρατή Τσίρκα.
Λιγοστοί είναι οι βουλευτές, που έρχονται αυτές τις μέρες στη Βουλή να ακούσουν.
Το σκηνικό είναι το ίδιο: ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος που ακολούθησε, μια εποχή που οι άνθρωποι προσπαθούν να ξαναγίνουν πρωταγωνιστές της ζωής τους, τη στιγμή που οι περιστάσεις τούς έχουν μετατρέψει σε ασήμαντους κομπάρσους.
Ακόμη λιγότεροι εκείνοι, που έχουν διαβάσει τη Συνθήκη.
Τραγική σκέψη
Πρώτος ο ίδιος ο πρωθυπουργός έδωσε το… καλό παράδειγμα.
Η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και ο Άρης Λεμπεσόπουλος στο σίριαλ της ΕΤ1 «Ασθενείς και οδοιπόροι». (φωτό Σίλβια Διαμαντοπούλου)
Μίλησε και το έβαλε στα πόδια, σαν να τον κυνηγούσαν.
Οι διαφορές είναι εμφανείς, κι αυτές σίγουρα δεν περιορίζονται στην ιδεολογική ή την πολιτική τους διάσταση: έχουν να κάνουν, κατά μείζονα λόγο, με τον τρόπο με τον οποίον αντιμετωπίζει ο ένας και ο άλλος την Ιστορία.
Δεν έμεινε για να ακούσει ούτε καν τους άλλους αρχηγούς.
Στον Στρατή Τσίρκα η ανθρώπινη μοίρα ταυτίζεται με την Ιστορία.
Την πρώτη μέρα μάλιστα… παρέστη συμβολικά για λίγα λεπτά!
Τα πρόσωπα, οι χαρακτήρες και οι σχέσεις τους κρίνονται από τη θέση που παίρνουν στην αδυσώπητη αυτή πραγματικότητα.
Στο καφενείο και τους διαδρόμους της Βουλής οι βουλευτές είναι περισσότεροι από εκείνους, που "παρακολουθούν".
Η τραγωδία γεννιέται από την συνείδηση ότι αυτοί οι ίδιοι, με τα ίδια τους χέρια, είναι καταδικασμένοι να φτιάχνουν μια Ιστορία η οποία τους ξεπερνάει και, ως ένα σημείο, τους αγνοεί.
Συζητούν δε για οτιδήποτε άλλο πλην αυτού!
Για τον Γιώργο Θεοτοκά η Ιστορία είναι το σκηνικό ενός δράματος που παίζεται έξω απ' αυτήν, στον συνεχή αυτοπροσδιορισμό των προσώπων σε σχέση με κάποιο απόλυτο που τους ξεπερνάει, ενώ συγχρόνως είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής τους.
Κι όμως, η κύρωση της Σύμβασης είναι δεδομένη.
Από την τραγική πρωταγωνίστρια του έργου, την ηθοποιό Θεανώ Γαλάτη, ως τον Μαρίνο Βελή και τον Γερμανό αξιωματικό Ερνστ Χίλλεμπραντ, όλοι διεκδικούν και όλοι δικαιούνται ένα μερίδιο απ' αυτό το απόλυτο.
Διότι και τα δύο μεγάλα κόμματα συμφωνούν.
Έτσι δικαιώνονται ως υπάρξεις και έτσι ξεφεύγουν από την ποταπότητα των πράξεών τους.
Ναι, αλλά έστω για τα μάτια του κόσμου, θα όφειλαν οι βουλευτές, κατά το "η γυναίκα του Καίσαρα δεν αρκεί μόνον να είναι τίμια, αλλά και να φαίνεται", να παρακολουθούν τη συζήτηση ή έστω να έχουν ξεκοκαλίσει στο διάβασμα το κείμενο.
Στο τέλος η σκηνή είναι γεμάτη πτώματα: δεν υπάρχουν νικητές και νικημένοι, δεν υπάρχουν θύτες και θύματα, όλοι έχουν σωριαστεί στον βωμό αυτού του απολύτου, που τους δίνει το δικαίωμα να υπάρξουν στην αφήγηση - και δίνει στην αφήγηση το πιο ουσιαστικό της έρεισμα.
Αν βρεθούν κοντά στους ψηφοφόρους τους, τι θα τους πουν;
Η έμπνευση του Γιώργου Θεοτοκά αντλεί τη δύναμή της από την τραγική σκέψη.
Τι στην ευχή λέει αυτό το περίφημο κείμενο, για το οποίο τόσες θυσίες καλούνται οι πολίτες να υποστούν;
Αυτή δίνει την οπτική γωνία με την οποία εμφανίζεται η σκηνή της Ιστορίας, αυτή ερμηνεύει την αλληλουχία των επεισοδίων, αυτή οργανώνει τη δική του σκέψη.
Τι σημαίνει για τη ζωή τους αυτός ο περίφημος μονόδρομος, η ΟΝΕ, και γιατί είναι σημαντικό, όχι μόνο να ενταχθούμε σ' αυτήν, αλλά κυρίως να τα βγάλουμε πέρα την επόμενη μέρα της ένταξης μας;
Και μέσω αυτής ο Θεοτοκάς βρίσκει μια θέση για την δική του «ελληνικότητα» στην ευρωπαϊκή μυθιστορηματική παράδοση.
Αυτή η υπόθεση θυμίζει αρκετά μια παλιά ιστορία.
Κριτικές και παρεξηγήσεις
Ίσως όχι τόσο παλιά, ανάγεται στη δεκαετία του '80.
Παρεξηγημένο κείμενο;
Τότε που κανείς δεν εξηγούσε στους αγρότες ή και να τους εξηγούσε δεν κατόρθωνε να τους εξηγήσει επαρκώς και να τους πείσει ότι η τότε ΕΟΚ δεν ήταν η χρυσή αγελάδα με το παχύ γάλα.
Ε ναι, αν το διαβάσει κανείς ως απόπειρα δικαίωσης των Ελλήνων που πολέμησαν στο Μέτωπο, και κατόπιν στην Αντίσταση και τη Μέση Ανατολή, ή αν το αντιμετωπίσει ως μαρτυρία για τα Δεκεμβριανά, ή αν συνδέσει απλώς τη μοίρα της ηρωίδας του Θεανώς Γαλάτη με την ηθοποιό Ελένη Παπαδάκη.
Και ότι έπρεπε να αποβάλουν την αντίληψη του κρατισμού και να οργανωθούν, για να αντιμετωπίσουν τον σκληρό ανταγωνισμό στο εμπόριο αγροτικών προϊόντων, πριν φθάσουμε στο σημερινό χάλι να φωνάζουν οι αγρότες, γιατί θέλουν μια πραγματικότητα, που δεν υπάρχει πια.
Το «Ασθενείς και Οδοιπόροι» δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα, όπως δεν είναι, ευτυχώς, ούτε ψυχολογικό μυθιστόρημα.
Μήπως οι ταγοί του έθνους πρέπει να γίνουν πιο υπεύθυνοι ηγέτες αυτού του έρμου λαού;
Άλλο προσπάθησε να πει ο Θεοτοκάς κουβαλώντας πάνω στη σκηνή όλα αυτά τα πρόσωπα που σε πολλούς φάνηκαν «στημένα» και σε άλλους λιγότερο «πραγματικά» απ' όσο θα τα ήθελαν.
Αυτή η παρεξήγηση διαγραφόταν ανάγλυφη, καθώς διάβαζα τις κριτικές που είχαν υποδεχθεί την έκδοση της ολοκληρωμένης μορφής του έργου το 1964, και τις οποίες μου παραχώρησε η κυρία Λιλή Αλιβιζάτου που φροντίζει το αρχείο του Γιώργου Θεοτοκά. Ο δριμύτερος επικριτής του, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, κριτικός στη «Μεσημβρινή» της εποχής εκείνης, αφού απαριθμήσει τους τρόπους με τους οποίους επιτρέπεται να γράφει ένας μυθιστοριογράφος - ντοστογιεφσκικός, μπαλζακικός και καφκικός - αποδίδει στο έργο σοβαρό έλλειμμα «εμβίωσης» και στον συγγραφέα δοκιμιογραφικές προθέσεις.
Ο Ασημάκης Πανσέληνος στο περιοδικό «Η Πολιτική» εντοπίζει τις καλές ιστορικές του προθέσεις: αν και διακρίνει κάποια επιείκεια για την «ολιγαρχία», αναγνωρίζει την προσπάθειά του να αντικρύσει τα «συνταρακτικά γεγονότα που περιγράφει στη σωστή τους περιωπή».
Η Έλλη Αλεξίου στην «Αλλαγή», αν και αναγνωρίζει τις «συγγραφικές του αρετές», υιοθετεί επιχειρήματα σοσιαλιστικού ρεαλισμού και κατηγορεί το κείμενο για το απαισιόδοξο τέλος του, που οδηγεί σε αδιέξοδο όσους «ανήκουν στο στρατόπεδο της χαρούμενης προοπτικής της ζωής».
Στους αντίποδες, ο Βάσος Βαρίκας στο «Βήμα» ορίζει τον Θεοτοκά ως «ιστοριογράφο» της γενιάς του, ενώ ο Αιμίλιος Χουρμούζιος στην «Καθημερινή», στην υμνητική κριτική που του αφιερώνει, διαπιστώνει ότι «Το χρονικό τούτο είναι έργο ευθύνης».
Και ο χορός καλά κρατεί: χρόνια αργότερα, το 1981, ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει ένα κείμενο που το υπογράφει το αρχικό Σ. και το οποίο χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα «συκοφαντικό», αφού κατηγορεί για τη δολοφονία της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη τον ΕΛΑΣ, ενώ θεωρεί ότι είναι τοις πάσι γνωστό ότι την σκότωσαν οι Άγγλοι και οι συνεργάτες τους - αγνοώντας βεβαίως το γεγονός ότι ο Θεοτοκάς δεν κατηγορεί κανέναν.
Και ο χορός καλά κρατεί: τα επιχειρήματα μπορεί να αλλάζουν, όμως η κριτική είναι παρούσα για να υπενθυμίζει πώς πρέπει να γράφουν λογοτεχνία όσοι την γράφουν. Δυστυχώς ή ευτυχώς και τα έργα είναι παρόντα: ξαναδιαβάζοντας το «Ασθενείς και Οδοιπόροι», εκτός των άλλων, μπορούμε να κρίνουμε και τους κριτικούς του.
Και κάτι τελευταίο: ένα από τα μεινονεκτήματα της πεζογραφικής γενιάς του '30 πιστεύω πως παραμένει το γλωσσικό ιδίωμα που δημιούργησε για να κατοχυρώσει την λογοτεχνικότητά της. Δεν είναι η περίπτωση του Θεοτοκά: κυρίως στο δεύτερο μέρος του έργου, σ' αυτό που εκδόθηκε το '64, η γλώσσα του έχει κατακτήσει μια κυριολεξία που αυτή και μόνον αρκεί για να μας πείσει για την εντιμότητα της σκέψης του.
