ΣΑΕ: ΣΤΟΧΟΣ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

ΓΝΩΜΗ

5. Κυριολεξία - Μεταφορά - Πολυσημία των λέξεων

Για μια αμφίδρομη σχέση

Η ερμηνεία έγινε με τρόπο… "γερακίσιο"

Οι λέξεις αλλάζουν όπως αλλάζουν και οι άνθρωποι που τις χρησιμοποιούν.

Η ελληνική πολιτεία προσπαθεί συστηματικά τα τελευταία χρόνια να αντιμετωπίσει τον εντός και εκτός Ελλάδας Ελληνισμό σαν μια ενιαία συλλογική και στρατηγική οντότητα, με εύλογες και αναγνωρίσιμες επιμέρους ιδιαιτερότητες.

Ο Οσάμα μπιν Λάντεν ήρθε χθες για να σώσει τον Τζορτζ Μπους. Οι δυναμικές που μεταπλάθουν τις ανθρώπινες κοινωνίες μεταπλάθουν και τις γλώσσες.

Στα πλαίσια του άκρως ανταγωνιστικού παγκόσμιου χωριού, η ελληνική πολιτεία προσπαθεί να αλληλογνωριστεί και να αλληλοβοηθηθεί από πολιτισμικές συλλογικές οντότητες του εξωτερικού, που αυτοπροσδιορίζονται ως ελληνικές ή ως ελληνικής καταγωγής.

Ο πρόεδρος και ο ΥΠΕΞ του αγκομαχούσαν να αποδείξουν δεσμό ανάμεσα στον Σαντάμ Χουσεΐν και την Αλ Κάιντα, ενώ ο Τζορτζ Τένετ, διευθυντής της CIA, ο οποίος, προσωπικά, έχει μεγάλες αμφιβολίες εάν υπάρχει τέτοιος δεσμός, προσπαθούσε να πείσει την Γερουσία επ' αυτού. Στατικές είναι μόνον οι γλώσσες των στατικών κοινωνιών.

Γι' αυτόν το λόγο δημιουργήθηκε το Συμβούλιο Αποδήμου Ελληνισμού (ΣΑΕ), και γι' αυτόν το λόγο επιχειρείται η οργάνωση μέσα στο 2000, της απροσδιόριστης μέχρι τώρα πρώτης Παγκόσμιας Συνέλευσης του Ελληνισμού.

Την ίδια ώρα, αγνοούσαν όλους τους φανερούς δεσμούς που έχουν με την Αλ Κάιντα, η Σαουδική Αραβία, η Συρία, η Υεμένη και το Πακιστάν, αγνοούσαν το ότι ο μπιν Λάντεν πάντα μισούσε τον πότη, καπνιστή, γυναικά, κοσμικό Σαντάμ Χουσεΐν, καθώς και ότι δεν έχει αποδειχτεί ποτέ ότι Σαντάμ Χουσεΐν μοιραζόταν όπλα με την Αλ Κάιντα.

Οι κοινωνίες π.χ. των ζώων είναι στατικές.

Οι επαφές με συλλογικούς και επαγγελματικούς φορείς των αποδήμων πυκνώνουν, άλλα τυπικά ή άτυπα σώματα όπως ή Παγκόσμια Διακοινοβουλευτική Ένωση του Ελληνισμού δημιουργούνται, οι πολιτιστικές, πολιτικές, εκπαιδευτικές και εμπορικές σχέσεις προωθούνται.

Ο κόσμος όμως δεν πίστευε αυτά τα πράγματα.

Γι' αυτό στατικές και αναλλοίωτες είναι και οι γλώσσες τους.

Αυτές οι σημαντικές πρωτοβουλίες χρειάζονται, αναγνωρίζονται και καλωσορίζονται απ' όλους όσους νοιάζονται για τις τύχες του Ελληνισμού.

Και ξαφνικά, ο ίδιος ο Οσάμα μπιν Λάντεν εμφανίστηκε σε μαγνητοφωνημένο μήνυμα, καλώντας τους μουσουλμάνους να πολεμήσουν τις ΗΠΑ, "εάν οι άπιστοι επιτεθούν στα αδέλφια μας στο Ιράκ".

Όπως είναι στατικές και οι γλώσσες των "νεκρών" κοινωνιών.

Η συντονισμένη συμπόρευση των Ελλήνων άργησε ν' αρχίσει, όμως, προχωράει με σταθερά βήματα, που μπορούν να επιταχυνθούν ακόμα περισσότερο και να ωφελήσουν περισσότερους, αν υπάρξει μια πιο διευρυμένη προσέγγιση.

Αλλά ακόμα και τότε, η απέχθεια του Οσάμα μπιν Λάντεν για τον Σαντάμ Χουσεΐν ήταν φανερή.

Όπου πάλλονται ανθρώπινες κοινωνίες, πάλλονται και οι γλώσσες.

Έχοντας ως ζητούμενο την ισότιμη προσπάθεια μεγιστοποίησης "των κερδών" για τους εντός και εκτός Ελλάδας Έλληνες, οφείλουμε να διατυπώσουμε ορισμένες σύντομες διαπιστώσεις.

Η κυβέρνηση Μπους όμως, τόσο πολύ θέλει να πιάσει τον Σαντάμ Χουσεΐν, που μοιάζει να μην αντιμετωπίζει την πιθανότητα ότι ο Οσάμα μπιν Λάντεν μπορεί, με αυτόν τον διαστροφικό τρόπο, να ενθαρρύνει τις ΗΠΑ να κάνουν αυτόν τον πόλεμο εναντίον του Ιράκ.

Η διακύμανση μιας κοινωνίας συνεπάγεται και τη διακύμανση της γλώσσας της.

Μέχρι τώρα, οι σχέσεις και οι επαφές της ελληνικής πολιτείας με την αποδημία δεν είναι αμφίδρομες.

Γεγονός είναι εξάλλου ότι, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Αλ Κάιντα έχουν έναν σκοπό που θέλουν να εισβάλλουν στο Ιράκ ­ και οι δύο θέλουν να αλλάξει το καθεστώς στο Ιράκ.

Έτσι οι λέξεις αλλάζουν σημασία: η λέξη θυμός π.χ. σήμαινε ψυχή, η λέξη ψάλλω σήμαινε τραγουδώ, η λέξη αυστηρός σήμαινε ξηρός, η λέξη όρνις σήμαινε κάθε πτηνό, ενώ σήμερα δηλώνει την κότα (όρνιθα), η λέξη πονηρός σήμαινε τον εργατικό.

Η Ελλάδα εξάγει, χωρίς να εισάγει, πληροφόρηση, πολιτισμό, εκπαίδευση, απόπειρες επιχειρηματικών ανταλλαγών κ. ά. Και οι δύο μιλούν για "απελευθέρωση" των Αράβων, αλλά το όραμα του Οσάμα μπιν Λάντεν θυμίζει Αποκάλυψη, ενώ το όραμα των ΗΠΑ συνταγή μαγειρικής για την παρασκευή δημοκρατίας.

Τα αίτια που αλλάζουν τις σημασίες των λέξεων είναι:

Πολλές φορές, σε αρκετές χώρες, αυτός ο μονόδρομος επαφής απευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά σε ομογενειακούς φορείς ή παράγοντες περιορισμένου βεληνεκούς. Αυτό το όραμα των ΗΠΑ όμως, είναι ο λόγος που η κυβέρνηση Μπους ασχολείται με το να ερμηνεύει κατά "γερακίσιο" τρόπο το μαγνητοφωνημένο μήνυμα του Οσάμα μπιν Λάντεν, αντί να βρίσκει τρόπους να προστατευτούμε από τις μελλοντικές επιθέσεις του.

α. Πολιτιστικά: με την αλλαγή του πολιτισμού μπορεί να αλλάξει και η λέξη.

Δεν πλησιάζει την πλειοψηφία των αποδήμων και των ελληνικής καταγωγής κατοίκων του εξωτερικού, η οποία δε συμμετέχει και δε συνδιαλέγεται με τις παροικίες και σίγουρα δεν αγγίζει τις κυρίως κοινωνίες των χωρών όπου ζουν οι απόδημοι.

Παράδειγμα: αρχείον ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα το οίκημα όπου έμεναν οι αρχές (έφοροι) της Σπάρτης.

Στην αρχή, τα πράγματα δε θα μπορούσαν να ήταν αλλιώς.

Επειδή όμως αργότερα στο μέρος αυτό φυλάγονταν τα δημόσια έγγραφα, γι' αυτό η λέξη άλλαξε σημασιολογικά και πήρε τη σημερινή της σημασία.

Τώρα, όμως, έφτασε η στιγμή όπου η πολιτιστική, η εμπορική, η πολιτική, ή η εκπαιδευτική σχέση, πρέπει να περάσει για παράδειγμα και μέσα από τα μεγάλα φεστιβάλ και μουσεία του εξωτερικού, που έχουν ένα έτοιμο αλλοεθνές και ομογενειακό κοινό, μέσα από τα μεγάλα επιμελητήρια του εξωτερικού, όπου συμμετέχουν ελληνικής και μη καταγωγής επιχειρηματίες μεγαλύτερου βεληνεκούς, κτλ.

β. Ψυχολογικά: η λέξη, εκτός από την κανονική της σημασία, παίρνει συχνά και άλλες σημασίες συμπτωματικές, οι οποίες συμβαίνει να έχουν κάτι κοινό με την αρχική της σημασία.

Αυτή η σχέση χρειάζεται να είναι αμφίδρομη.

Παράδειγμα: οιωνός στην αρχαιότητα λεγόταν το κάθε πτηνό.

Η οποιαδήποτε εμπειρία της αποδημίας να καλωσορίζεται σ' όλους τους τομείς της ζωής στην Ελλάδα.

Επειδή όμως από κάποια χρονική στιγμή και ύστερα η λέξη αυτή σήμαινε το μαντικό πτηνό, γι' αυτό στένεψε σημασιολογικά και κατέληξε να σημαίνει το προφητικό σημείο.

Για παράδειγμα, η Ελλάδα των 700. 000 παράνομων και πορευόμενων ως προς τη νομιμοποίηση μεταναστών, και Ελλήνων που ήρθαν από χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, μπορεί να μάθει πολλά για την επιτυχή αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ρεύματος, από τη συσσωρευμένη εμπειρία και το στελεχιακό δυναμικό των αποδήμων.

Κάθε λέξη γεννιέται με μια μονάχα σημασία, την αρχική (την κύρια) σημασία της.

Ο στόχος μιας ώριμης και αμφίδρομης σχέσης επικοινωνίας, αλληλογνωριμίας και αλληλοβοήθειας, ανάμεσα στους εντός και εκτός Ελλάδας Έλληνες, είναι επιβεβλημένος, ορατός, και υλοποιήσιμος.

Με τον καιρό, όμως, με το άνοιγμα στο χρόνο και στο χώρο και με τη χρήση της η αρχική αυτή σημασία μεταχρωματίζεται, αποκτά δηλαδή διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις, χωρίς ωστόσο να απολέσει τον αρχικό της σημασιολογικό πυρήνα.

Λόγο και ρόλο σ' αυτήν την προσπάθεια πρέπει και μπορούν να έχουν η τοπική και νομαρχιακή αυτοδιοίκηση, αλλά και άλλοι συλλογικοί φορείς και ιδιώτες της Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων.

Η λέξη φύλλο π.χ. χρησιμοποιήθηκε στην αρχη για να δηλώσει το γνωστό μέρος του φυτού (το φύλλο του δέντρου, τα φύλλα της μηλιάς). Σιγά σιγά όμως, απέκτησε και άλλες παραπλήσιες σημασίες, γιατί συνδέθηκε με πράγματα / αντικείμενα τα οποία είχαν κάποιο κοινό γνώρισμα με τα φύλλα των δέντρων. Έτσι λέμε: τα φύλλα του βιβλίου, "Δύο φύλλα έχει η καρδιά", τα φύλλα της πόρτας, το θυρόφυλλο, άνοιξε το φύλλο για να κάνει πίτα. Οι νεότερες αυτές σημασιολογικές αποχρώσεις (ή και σημασίες) της λέξης φύλλο ονομάζονται από την παραδοσιακή γλωσσολογία δευτερεύουσες ή μεταφορικές σημασίες (Αχ. Τζάρτζανος). Η νεότερη γλωσσολογία σε ανάλογες περιπτώσεις κάνει λόγο για δήλωση και συνυποδήλωση. Με τον όρο δήλωση δηλώνει το αρχικό σημασιολογικό φορτίο μιας λέξης, το σημασιολογικό φορτίο δηλαδή με το οποίο τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας έχουν "συμφωνήσει" να φορτίσουν τη συγκεκριμένη λέξη. Έτσι π.χ. η λέξη μαύρος δηλώνει τον γνωστό χρωματισμό (ο κόκορας είναι μαύρος) που χαρακτηρίζεται από το γνώρισμα της σκοτεινότητας και που η κοινότητα συμφώνησε και αποδέχτηκε σιωπηλά. Με τον όρο συνυποδήλωση η νεότερη γλωσσολογία δηλώνει τις ιδιαίτερες σημασιολογικές αποχρώσεις (ή και σημασίες) που μπορεί να αποκτήσει το αρχικό σημασιολογικό φορτίο μιας λέξης και που έχουν σχέση με κάποιες γλωσσικές περιστάσεις ή με τις εμπειρίες κάποιων ομιλητών. Στην περίπτωση αυτή το μαύρο χρώμα μπορεί να δηλώνει κατά συνειρμικό τρόπο "τα μαύρα χρόνια ενός πολέμου" ή τον φασισμό. Αυτό σημαίνει ότι το περιεχόμενο της λέξης παραπέμπει σε μια ιστορική περίοδο ή σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, συνδεόμενο έτσι με την ιστορία ή την πολιτική. Εκείνο, βέβαια, που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι η συνυποδήλωση συνδέεται με τη συγκινησιακή χρήση της γλώσσας, αφού συν-κινείται από (και με) τη δήλωση, η οποία με τη σειρά της ακούγεται μέσα στη συνυποδήλωση. Πάντως, όπως και αν εξετάσουμε τη σημαντική της λέξης, είτε με το φακό της παραδοσιακής γραμματικής είτε με το φακό της νεότερης γλωσσολογίας, καταλήγουμε στην ίδια διαπίστωση: στο κέντρο της λέξης υπάρχει ένας αρχικός σημασιολογικός πυρήνας, ο οποίος μεταβάλλεται και ιριδίζει αποκτώντας, ανάλογα με τις περιπτώσεις / περιστάσεις, ποικίλες σημασίες, χωρίς ωστόσο να χάνει τα αρχικά / βασικά σημασιολογικά του γνωρίσματα. Σύμφωνα μ' αυτά θα μπορούσαμε να εξεικονίσουμε τη λέξη με κύκλο, του οποίου το κέντρο κατέχει η βασική σημασία της, ενώ πέρα από αυτό και ως την περιφέρεια του κύκλου ιριδίζουν οι ποικίλες αποχρώσεις που παίρνει αυτή η (βασική) σημασία. Σύμφωνα με τα γλωσσικά δεδομένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι μια λέξη σημασιολογικά: α. Πλαταίνει, ανοίγει δηλαδή και αγκαλιάζει περισσότερες από την αρχική περιπτώσεις, που τυχαίνει να έχουν κάτι κοινό με την αρχική σημασία της. Έτσι η λέξη δόντι επεκτείνει την αρχική της σημασιολογική φόρτιση (δόντι ανθρώπου ή ζώου) και αλλού, ώστε να λέμε: το δόντι του χτενιού, τα δόντια της φαγάνας, το δόντι του γκρεμού, το πολιτικό δόντι στην περίπτωση του πολιτικού μέσου. β. Στενεύει, κλείνει δηλαδή σημασιολογικά και σημαίνει ένα μόνο από τα πολλά και ποικίλα ομοειδή όντα που εξέφραζε. Η λέξη ποιητής, π.χ., ενώ δήλωνε καθέναν που κατασκευάζει (ποιεί) κάτι (ποιητής όπλων), τώρα περιορίστηκε σημασιολογικά και δηλώνει τον γνωστό μας ποιητή (αυτόν που γράφει ποιήματα). γ. Χειροτερεύει, φθείρεται δηλαδή η σημασία της και δηλώνει κάτι κακό, ενώ αρχικά δήλωνε κάτι καλό, αποκαλύπτοντας έτσι και την ηθική της κοινωνίας που τη χρησιμοποιεί. Η λέξη αγαθός, π.χ., κατάντησε να σημαίνει τον αφελή, τον κουτό, ενώ κατά την αρχαιότητα σήμαινε τον γενναίο. Είναι φανερό ότι οι γενναίοι γίνονταν, εξαιτίας της ανωτερότητάς τους, αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους άλλους… δ. Καλυτερεύει (η σημασία), βελτιώνεται δηλαδή η σημασία μιας λέξης και γίνεται καλύτερη από την αρχική της. Η λέξη λέσχη π.χ., η οποία, ενώ σήμαινε "άντρον ληστών", σημαίνει σήμερα το χώρο όπου συναντώνται τα μέλη κάποιας κοινωνικής ομάδας (λέσχη δημοσίων υπαλλήλων / αξιωματικών κτλ.).