1). ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Το λεξικό που εκδόθηκε από την Ακαδημία Αθηνών αποτελείται από πέντε τόμους (1ος [1984]: α· 2ος [1986]: β - ι· 3ος [1988]: κ - μ· 4ος [1991]: ν - σ(š-šενία)· 5ος [1992]: σ(š- šένο[ς] - ω.

Το λεξικό έχει διαστάσεις σελίδας 17 εκ. Χ 24 εκ. Στον πρώτο τόμο περιλαμβάνεται Εισαγωγή, στους δύο πρώτους βιβλιογραφία και σε όλους τους τόμους βραχυγραφίες (όρων) [η σελιδαρίθμηση παντού (εκτός του Δ΄ και Ε΄τόμου) σημειώνεται με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου] και ακολουθεί το κυρίως λεξικό (η σελιδαρίθμηση με αραβικούς χαρακτήρες). Στο τέλος κάθε τόμου υπάρχουν ευρετηριακοί Πίνακες και ακολουθεί μικρό τμήμα με διορθώσεις και προσθήκες (η σελιδαρίθμηση με αραβικούς χαρακτήρες). Το λεξικό στο κυρίως μέρος του καταλαμβάνει συνολικά 2.381 σελίδες (χωρίς να συνυπολογίζονται οι σελίδες των εισαγωγικών κειμένων και των Πινάκων, που συνολικά καταλαμβάνουν 225 σελίδες). Οι σελίδες του κυρίως τμήματος του λεξικού είναι μονόστηλες με μονή κεφαλίδα. Η λημματική λέξη σημειώνεται με έντονους χαρακτήρες και με πλάγιους οι διάφοροι τύποι του λήμματος που τυχόν απαντούν στους επιμέρους διαλεκτικούς τόπους, οι τύποι που αναφέρονται στο ετυμολογικό τμήμα του άρθρου καθώς και τα διαλεκτικά παραθέματα που ακολουθούν τα ερμηνεύματα του σημασιολογικού τμήματος.

2). ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Το γλωσσικό υλικό στο οποίο βασίζεται το λεξικό αποτελεί ο προφορικός λόγος των Ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας, όπως έχει καταγραφεί από το συγγραφέα σε αποστολές της Ακαδημίας Αθηνών (που διήρκεσαν πάνω από δέκα χρόνια) για την επιτόπια συλλογή και καταγραφή του, καθώς και το υλικό από ιδιωματικά κείμενα που κατά καιρούς είχε δημοσιευθεί.

3). ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην εκτενή Εισαγωγή του πρώτου τόμου (σελ. ια΄-κθ΄) (που ακολουθεί τον Πρόλογο όπου ο συγγραφέας κάνει σύντομη αναφορά στους λόγους που έκαναν αναγκαία τη σύνταξη του λεξικού και εκφράζει ευχαριστίες) και σε χωριστές παραγράφους, περιγράφεται το αντικείμενο έρευνας και οι πηγές από τις οποίες αντλήθηκε το υλικό, εκτίθενται οι απόψεις των διαφόρων μελετητών που σχετίζονται με τη μελέτη των κατωιταλικών ιδιωμάτων και την καταγωγή τους, περιγράφονται σε μία συγκριτική παράθεση τα πολλά κοινά μορφολογικά, συντακτικά και λεξιλογικά στοιχεία των περιοχών των ιδιωμάτων (Καλαβρίας και Απουλίας) καθώς και τα δωρικά κατάλοιπα, τα αρχαία, προβυζαντινά λεξιλογικά στοιχεία, τα αρχαία σημασιολογικά στοιχεία, δηλώνονται οι κύριοι φορείς του κατεξοχήν συντηρητικού τομέα της γλώσσας ενώ, τέλος, γίνεται αναφορά στη συμβολή ειδικά του ιδιώματος του Μαρτινιάνο στο πρόβλημα της καταγωγής της γλώσσας των ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας. Ο συγγραφέας ακολουθεί την ιστορικο-συγκριτική μέθοδο μελέτης ενώ 'παραθέτει με επιστημονική ακρίβεια κάθε μαρτυρία αρχαίας ή βυζαντινής προέλευσης με στόχο να φωτίσει με αντικειμενικότητα το σύνθετο πρόβλημα της καταγωγής των κατωιταλικών ιδιωμάτων' (Γιακουμάκη 1985, 302).

4). ΠΙΝΑΚΕΣ/ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Μετά την Εισαγωγή στον πρώτο τόμο παρατίθενται (σελ. λα΄-μα΄) σε Πίνακες οι βραχυγραφίες των γραμματικών και λεξικογραφικών όρων, οι βιβλιογραφικές βραχυγραφίες, οι βραχυγραφίες τοπωνυμίων και το φωνητικό διάγραμμα (όπου επεξηγούνται τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για τη φωνητική απόδοση των λέξεων των ιδιωμάτων), και τέλος, παρατίθενται χάρτες των ελληνόφωνων περιοχών της Νότιας Ιταλίας, Καλαβρίας και Απουλίας (και χάρτες που αφορούν την εμφάνιση χαρακτηριστικών όπως η προφορά των διπλών και η κώφωση). Η βιβλιογραφία επαναλαμβάνεται αναθεωρημένη στο δεύτερο τόμο, ενώ οι βραχυγραφίες γραμματικών και λεξικογραφικών όρων, οι βραχυγραφίες τοπωνυμίων και το φωνητικό διάγραμμα επαναλαμβάνονται σε κάθε επόμενο τόμο. Στο τέλος κάθε τόμος περιέχει ευρετηριακό «Πίνακα των λέξεων στις οποίες ανάγονται τα λήμματα» (είναι οι λέξεις που παρατίθενται σε παρένθεση κάθε φορά μετά το λήμμα και στις οποίες ανάγεται ο λημματικός τύπος) και «Πίνακα ιδιωματικών τύπων». Σε ένα μικρό τμήμα στο τέλος κάθε τόμου σημειώνονται διορθώσεις ή/και προσθήκες. Στο τέλος του πέμπτου τόμου ο συγγραφέας προσθέτει δύο ακόμη πίνακες (με παραπομπές και στους πέντε τόμους), τον «Πίνακα δωρικών καταλοίπων» και τον «Πίνακα σπανίων αρχαίων λέξεων». Στην τελευταία σελίδα του πέμπτου τόμου ο συγγραφέας εκφράζει τις ευχαριστίες του στους εκδότες.

5). ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Η κατάταξη των λημματικών λέξεων γίνεται με αλφαβητικό κριτήριο. Ως λήμμα επιλέγεται ο αλωβητότερος (και πλησιέστερος στον αρχικό) τύπος. Για την καταγραφή του λήμματος χρησιμοποιούνται (όπου κρίνεται απαραίτητο για την ορθή απόδοση της προφοράς του διαλεκτικού τύπου) φωνητικά σύμβολα που επεξηγούνται στο εισαγωγικό μέρος του πρώτου τόμου. Στα λήμματα ανήκουν επίσης αγιωνύμια, κύρια ονόματα, εθνικά, τοπωνύμια. Λήμματα αποτελούν και λεξικά προθήματα που χρησιμοποιούνται ως α΄ συνθετικά καθώς και τα παραγωγικά επιθήματα της διαλέκτου (άρη, άρι κλπ.). Υπάρχουν επίσης παραπεμπτικά λήμματα σε άλλα λήμματα του λεξικού. Με ειδικό σύμβολο (ρόμβος ◊) που προτάσσεται δηλώνονται οι νεοσύλλεκτες λέξεις και με αστερίσκο οι αμάρτυροι τύποι. Τα ομώνυμα/ομόγραφα λήμματα διαφοροποιούνται με λατινικούς αριθμούς που σημειώνονται σε παρένθεση μετά τη γραμματική κατηγορία: I, II(π.χ. ταρί το). Τυπογραφικά τα λήμματα σημειώνονται με έντονα στοιχεία (με είσθεση στη δεύτερη γραμμή).

6.) ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Οι πληροφορίες που εντάσσονται σε κάθε λήμμα διαρθρώνονται σε τρία τμήματα (σε ξεχωριστές παραγράφους): τυπολογικό, ετυμολογικό και σημασιολογικό. Στο τυπολογικό μέρος μετά τη λημματική λέξη δηλώνεται η γραμματική κατηγορία, ακολουθεί σε παρένθεση η λέξη (αρχαία, βυζαντινή ή νεοελληνική) στην οποία ανάγεται το λήμμα και ακολουθούν οι διάφοροι ιδιωματικοί τύποι (και οι γραμματικοί τύποι) του λήμματος (που τυχόν υπάρχουν) συνοδευόμενοι από τη δήλωση της περιοχής στην οποία απαντούν. Στο ετυμολογικό τμήμα δίνονται άφθονες πληροφορίες που αφορούν τη φωνητική και τη μορφολογία της λέξης και των τύπων ενώ γίνονται συχνά βιβλιογραφικές παραπομπές σε σχετικές μελέτες. Συχνές είναι και οι αναφορές σε έγγραφα της διαλέκτου. Στο σημασιολογικό τμήμα οι σημασίες δίνονται στην κοινή νεοελληνική γλώσσα και τίθενται σε λογική ή γενετική ιεράρχηση, από τη γενικότερη ή την πιο κοντινή στην αρχική σημασία προς την ειδικότερη ή απομακρυσμένη. Τα ερμηνεύματα ιεραρχούνται αριθμητικά ως εξής: κεφαλαία γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, αραβικοί αριθμοί, μικρά γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Οι σημασίες και οι χρήσεις της λέξης τεκμηριώνονται ή επεξηγούνται με άφθονα παραδείγματα-παραθέματα από τον καθημερινό λόγο των ομιλητών των ιδιωμάτων και τον πνευματικό, λογοτεχνικό, λαογραφικό τους πλούτο. Μετά το κάθε παράθεμα ακολουθεί το σύμβολο της ισότητας και η απόδοσή του στην κοινή νεοελληνική. Στις διάφορες σημασίες μπορεί να ενταχθούν και ιδιωτισμικές φράσεις που τυχόν υπάρχουν. Ιδιαίτερες-αυτονομημένες χρήσεις της λέξης (λ.χ. ως τοπωνύμιο) δηλώνονται στο τέλος του σημασιολογικού τμήματος με χωριστή παράγραφο.

7.) ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Μνημειώδες έργο, που σε πέντε τόμους αποτυπώνει σε 6000 περίπου λήμματα το γλωσσικό πλούτο των ιδιωμάτων των Ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι το λεξικό είναι εμπλουτισμένο κατά 1000 περίπου παραπάνω λήμματα σε σχέση με το παλαιότερο λεξικό του Rohlfs (το λεξικό του Rohlfs περιείχε περίπου 5000 λήμματα). Σημαντικό προσόν του λεξικού αποτελούν τα άφθονα παραθέματα ιδιωματικού λόγου από το πλούσιο υλικό που συνέλεξε ο συγγραφέας (που είχε εργαστεί για πολλά χρόνια ως συντάκτης στο Ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών) στις γλωσσικές αποστολές του στην Κάτω Ιταλία κατά τη διάρκεια πολλών ετών, τα οποία φωτίζουν τις διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις της λέξης και τις περιστάσεις χρήσης της αντανακλώντας ένα μέρος από τον πνευματικό και πολιτιστικό πλούτο των Ελληνοφώνων της Κάτω Ιταλίας. Να σημειώσουμε ακόμη ότι η προσέγγιση του συγγραφέα είναι ιστορική και ότι αναφέρονται οι διάφορες απόψεις (καθώς και η θέση του συγγραφέα) με επιστημονική ακρίβεια ενώ αφθονούν οι παραπομπές στη βιβλιογραφία (παλαιότερη και νεότερη σε σχέση με τη στιγμή έκδοσης) που αφορά την έρευνα και μελέτη των κατωιταλικών ιδιωμάτων.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Κ. Μυτούλα