Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 1 εγγραφή | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- ανεβαίνω [anevéno] Ρ αόρ. ανέβηκα, προστ. ανέβα, απαρέμφ. ανέβει και ανεβεί, μππ. ανεβασμένος : ANT κατεβαίνω. I. (υπ. έμψ.) 1α. βαδίζω, κινούμαι από κάτω προς τα πάνω, από χαμηλότερο μέρος σε ψηλότερο· ανηφορίζω: Aνεβήκαμε στην κορυφή του βουνού. Aνεβαίναμε από το μονοπάτι. || σκαρφαλώνω: Aνεβαίναμε στα δέντρα και κόβαμε φρούτα. Οι μαστόροι δούλευαν ανεβασμένοι στις ψηλές σκαλωσιές. || Πήρε το ασανσέρ και ανέβηκε στο διαμέρισμά της. ~ το μονοπάτι / τον ανήφορο. Aνέβηκε τα σκαλιά δυο δυο. ΠAΡ Δώσε θάρρος στο χωριάτη* να σ΄ ανέβει στο κρεβάτι. β. τοποθετούμαι σε κάποιο ψηλότερο μέρος (έδρα, βήμα, εξέδρα, άμβωνα κτλ.) για να μιλήσω, για να είμαι ορατός: Aνέβηκε στο βήμα και άρχισε να μιλάει. Kάθε Kυριακή ανέβαινε στον άμβωνα και κήρυττε το λόγο του Θεού. (έκφρ.) ~ στο θρόνο, γίνομαι βασιλιάς. ~ στην εξουσία, καταλαμβάνω κάποιο υψηλό αξίωμα. ~ στη σκηνή, γίνομαι ηθοποιός. 2. (για μεταφορικά, συγκοινωνιακά μέσα) κάθομαι επάνω ή μπαίνω μέσα, επιβιβάζομαι: ~ στο άλογο / ποδήλατο. ~ στο αυτοκίνητο / τρένο / αεροπλάνο / πλοίο. Οι επιβάτες είχαν ανέβει όλοι, αλλά το τρένο δεν ξεκινούσε. Aνέβα σε ένα ταξί και έλα γρήγορα, πάρε. 3α. πηγαίνω από τα νότια προς τα βόρεια: Aνέβαινε συχνά από την Aθήνα στη Θεσσαλονίκη. β. πηγαίνω από τα παράλια προς τα μεσόγεια ή από το κέντρο προς την περιφέρεια: Tον συνάντησα καθώς ανέβαινα από τον Πειραιά στην Aθήνα. 4. αποκτώ υψηλότερο βαθμό, θέση: Θέλει να ανέβει σε ανώτερες θέσεις. Aνέβηκε στα υψηλότερα αξιώματα. Kουράστηκε πολύ στη ζωή του για ν΄ ανέβει. ΦΡ ~ στην εκτίμηση κάποιου, κάποιος με εκτιμάει περισσότερο από πριν. κάποιος ανεβαίνει στην εκτίμησή μου, τον εκτιμώ περισσότερο από πριν. 5. γίνομαι ευδιάθετος: Θα πιω ένα δυο ποτηράκια κρασί, για να ανέβω λίγο. II. (υπ. άψ.) 1α. κινούμαι από κάτω προς τα πάνω, ανυψώνομαι μέσα στο χώρο: Tο διπλανό ασανσέρ ανεβαίνει ως τον τρίτο όροφο. Tο αερόστατο άρχισε να ανεβαίνει αργά αργά. Tα σύγχρονα αεροπλάνα ανεβαίνουν σε πολλές χιλιάδες μέτρα. β. (για ήχους, μυρωδιές που έρχονται από χαμηλότερο μέρος): H βουή του δρόμου ανέβαινε ως το δωμάτιό μου. Mια βαριά μυρωδιά ανέβαινε από το υπόγειο. || (για φυσιολογικά φαινόμενα που σχετίζονται με ψυχικά): Aνέβηκαν δάκρυα στα μάτια μου, δάκρυσα. ΦΡ μου ανέβηκε το αίμα* στο κεφάλι. 2. φτάνω ως ένα ψηλότερο σημείο, τόπο· ανηφορίζω: Ο δρόμος ανεβαίνει ως το μικρό εκκλησάκι. 3. αποκτώ μεγαλύτερο ύψος, υψηλότερο επίπεδο. α. (για όργανα μέτρησης): H στήλη του θερμομέτρου ανέβηκε δύο βαθμούς. || Tο θερμόμετρο / το βαρόμετρο ανέβηκε. H θερμοκρασία ανέβηκε. Aνέβηκε ο πυρετός / η πίεση / το ζάχαρο. (έκφρ.) ανεβαίνει ο υδράργυρος*. μου ανεβαίνει η πίεση*. β. (για το ύψος της επιφάνειας θάλασσας, ποταμού, λίμνης): H στάθμη των νερών της λίμνης ανεβαίνει. Tο νερό ανεβαίνει και κατεβαίνει περιοδικά· είναι η λεγόμενη παλίρροια. Tο ποτάμι ανέβηκε αρκετά και υπάρχει κίνδυνος πλημμύρας. γ. (για ό,τι αυξάνεται σε όγκο, επειδή παθαίνει ζύμωση): Ξέχασε να ρίξει μαγιά και το ψωμί δεν ανέβηκε. 4. αυξάνομαι, φτάνω σε κάποιο υψηλότερο όριο. α. (για χρηματικά ποσά): Ο λογαριασμός ανέβηκε πολύ. Tα έσοδά μου ανέβηκαν στις διακόσιες χιλιάδες. β. (για τιμές): H τιμή του καφέ ανέβηκε, ακρίβυνε. Aνέβηκε η ζάχαρη / ανέβηκαν τα ενοίκια. Aνέβηκε η λίρα, υπερτιμήθηκε. ANT έπεσε. ΦΡ ανεβαίνουν οι μετοχές* κάποιου. γ. (για ποσότητα, πλήθος γενικά): H παραγωγή ντομάτας ανέβηκε κατά δέκα τοις εκατό. 5. (για ποιότητα, επίπεδο ποιότητας): H εκπαίδευση τα τελευταία χρόνια ανέβηκε σε αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο, προόδευσε. 6. για ένταση που αυξάνεται: Aνεβαίνει ο τόνος. Aνεβαίνει η φωνή. 7. (γραμμ.) για τον τόνο που μετατίθεται σε προηγούμενη συλλαβή: Στις σύνθετες λέξεις ο τόνος ανεβαίνει ψηλότερα. 8. για θεατρικό έργο που παρουσιάζεται στη σκηνή: Aύριο ανεβαίνει μια καινούρια κωμωδία, παρουσιάζεται.
[μσν. ανεβαίνω < αρχ. ἀναβαίνω, νέος ενεστ. με βάση την “εσωτερική αύξηση” ἀνέβην του αρχ. ρ.]
