Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

Ἱστορίαι (2.87.1-2.88.3)

[2.87.1] «Ἡ μὲν γενομένη ναυμαχία, ὦ ἄνδρες Πελοποννήσιοι, εἴ τις ἄρα δι᾽ αὐτὴν ὑμῶν φοβεῖται τὴν μέλλουσαν, οὐχὶ δικαίαν ἔχει τέκμαρσιν τὸ ἐκφοβῆσαι. [2.87.2] τῇ τε γὰρ παρασκευῇ ἐνδεὴς ἐγένετο, ὥσπερ ἴστε, καὶ οὐχὶ ἐς ναυμαχίαν μᾶλλον ἢ ἐπὶ στρατείαν ἐπλέομεν· ξυνέβη δὲ καὶ τὰ ἀπὸ τῆς τύχης οὐκ ὀλίγα ἐναντιωθῆναι, καί πού τι καὶ ἡ ἀπειρία πρῶτον ναυμαχοῦντας ἔσφηλεν. [2.87.3] ὥστε οὐ κατὰ τὴν ἡμετέραν κακίαν τὸ ἡσσᾶσθαι προσεγένετο, οὐδὲ δίκαιον τῆς γνώμης τὸ μὴ κατὰ κράτος νικηθέν, ἔχον δέ τινα ἐν αὑτῷ ἀντιλογίαν, τῆς γε ξυμφορᾶς τῷ ἀποβάντι ἀμβλύνεσθαι, νομίσαι δὲ ταῖς μὲν τύχαις ἐνδέχεσθαι σφάλλεσθαι τοὺς ἀνθρώπους, ταῖς δὲ γνώμαις τοὺς αὐτοὺς αἰεὶ ὀρθῶς ἀνδρείους εἶναι, καὶ μὴ ἀπειρίαν τοῦ ἀνδρείου παρόντος προβαλλομένους εἰκότως ἂν ἔν τινι κακοὺς γενέσθαι. [2.87.4] ὑμῶν δὲ οὐδ᾽ ἡ ἀπειρία τοσοῦτον λείπεται ὅσον τόλμῃ προύχετε· τῶνδε δὲ ἡ ἐπιστήμη, ἣν μάλιστα φοβεῖσθε, ἀνδρείαν μὲν ἔχουσα καὶ μνήμην ἕξει ἐν τῷ δεινῷ ἐπιτελεῖν ἃ ἔμαθεν, ἄνευ δὲ εὐψυχίας οὐδεμία τέχνη πρὸς τοὺς κινδύνους ἰσχύει. φόβος γὰρ μνήμην ἐκπλήσσει, τέχνη δὲ ἄνευ ἀλκῆς οὐδὲν ὠφελεῖ. [2.87.5] πρὸς μὲν οὖν τὸ ἐμπειρότερον αὐτῶν τὸ τολμηρότερον ἀντιτάξασθε, πρὸς δὲ τὸ διὰ τὴν ἧσσαν δεδιέναι τὸ ἀπαράσκευοι τότε τυχεῖν. [2.87.6] περιγίγνεται δὲ ὑμῖν πλῆθός τε νεῶν καὶ πρὸς τῇ γῇ οἰκείᾳ οὔσῃ ὁπλιτῶν παρόντων ναυμαχεῖν· τὰ δὲ πολλὰ τῶν πλεόνων καὶ ἄμεινον παρεσκευασμένων τὸ κράτος ἐστίν. [2.87.7] ὥστε οὐδὲ καθ᾽ ἓν εὑρίσκομεν εἰκότως ἂν ἡμᾶς σφαλλομένους· καὶ ὅσα ἡμάρτομεν πρότερον, νῦν αὐτὰ ταῦτα προσγενόμενα διδασκαλίαν παρέξει. [2.87.8] θαρσοῦντες οὖν καὶ κυβερνῆται καὶ ναῦται τὸ καθ᾽ ἑαυτὸν ἕκαστος ἕπεσθε, χώραν μὴ προλείποντες ᾗ ἄν τις προσταχθῇ. [2.87.9] τῶν δὲ πρότερον ἡγεμόνων οὐ χεῖρον τὴν ἐπιχείρησιν ἡμεῖς παρασκευάσομεν, καὶ οὐκ ἐνδώσομεν πρόφασιν οὐδενὶ κακῷ γενέσθαι· ἢν δέ τις ἄρα καὶ βουληθῇ, κολασθήσεται τῇ πρεπούσῃ ζημίᾳ, οἱ δὲ ἀγαθοὶ τιμήσονται τοῖς προσήκουσιν ἄθλοις τῆς ἀρετῆς.»
[2.88.1] Τοιαῦτα μὲν τοῖς Πελοποννησίοις οἱ ἄρχοντες παρεκελεύσαντο. ὁ δὲ Φορμίων δεδιὼς καὶ αὐτὸς τὴν τῶν στρατιωτῶν ὀρρωδίαν καὶ αἰσθόμενος ὅτι τὸ πλῆθος τῶν νεῶν κατὰ σφᾶς αὐτοὺς ξυνιστάμενοι ἐφοβοῦντο, ἐβούλετο ξυγκαλέσας θαρσῦναί τε καὶ παραίνεσιν ἐν τῷ παρόντι ποιήσασθαι. [2.88.2] πρότερον μὲν γὰρ αἰεὶ αὐτοῖς ἔλεγε καὶ προπαρεσκεύαζε τὰς γνώμας ὡς οὐδὲν αὐτοῖς πλῆθος νεῶν τοσοῦτον, ἢν ἐπιπλέῃ, ὅτι οὐχ ὑπομενετέον ἐστί, καὶ οἱ στρατιῶται ἐκ πολλοῦ ἐν σφίσιν αὐτοῖς τὴν ἀξίωσιν ταύτην εἰλήφεσαν, μηδένα ὄχλον Ἀθηναῖοι ὄντες Πελοποννησίων νεῶν ὑποχωρεῖν· [2.88.3] τότε δὲ πρὸς τὴν παροῦσαν ὄψιν ὁρῶν αὐτοὺς ἀθυμοῦντας ἐβούλετο ὑπόμνησιν ποιήσασθαι τοῦ θαρσεῖν, καὶ ξυγκαλέσας τοὺς Ἀθηναίους ἔλεγε τοιάδε.

[2.87.1] «Πελοποννήσιοι. Αν κανείς από σας αισθάνεται φόβο για την ναυμαχία που θα γίνει επειδή νικηθήκαμε στην ναυμαχία που έγινε, έχει άδικο να φοβάται. [2.87.2] Όπως ξέρετε, δεν είχαμε προετοιμαστεί καλά και είχαμε ξεκινήσει μάλλον για εκστρατεία παρά για ναυμαχία. Αλλά και η τύχη μάς φάνηκε αντίθετη σε πολλά και ίσως έφταιξε και η έλλειψη πείρας, αφού για πρώτη φορά ναυμαχήσαμε. [2.87.3] Δεν νικηθήκαμε από δική μας λιποψυχία και δεν υπάρχει λόγος να μειωθεί η αποφασιστικότητά μας εξαιτίας των όσων έγιναν, αφού δεν μπόρεσε η βία να καταβάλει την ευψυχία μας και μας έμεινε αρκετή για ν᾽ ανταποδώσομε το χτύπημα. Πρέπει να γνωρίζετε ότι, κάθε άνθρωπος μπορεί να πάθει κάποια συμφορά από τυχαία γεγονότα, αλλά ότι οι ανδρείοι έχουν πάντα το ίδιο φρόνημα. Όταν είναι κανείς γενναίος, δεν έχει το δικαίωμα να δικαιολογήσει την λιποψυχία του σε κάποια περίσταση εξαιτίας μιας αποτυχίας που οφείλεται στην έλλειψη πείρας. [2.87.4] Άλλωστε, υπερέχετε απ᾽ τον εχθρό πολύ περισσότερο σε ανδρεία παρότι υστερείτε σε πείρα. Η εμπειρία τους, που τόσο την φοβάστε, αν συνδυαζόταν με γενναιότητα, θα τους έκανε, την ώρα του κινδύνου, να θυμηθούν και να εφαρμόσουν τα όσα έχουν μάθει, αλλά χωρίς ανδρεία καμιά τέχνη δεν ωφελεί μπροστά στον κίνδυνο, γιατί ο φόβος παραλύει την μνήμη και η τέχνη δίχως θάρρος δεν χρησιμεύει σε τίποτε. [2.87.5] Αντιτάξτε, λοιπόν, την γενναιότητά σας στην πείρα τους κι αν σας ανησυχεί το ότι νικηθήκαμε στην πρώτη ναυμαχία, θυμηθείτε ότι ήμασταν απροετοίμαστοι. [2.87.6] Τώρα έχετε πολλά καράβια και θα ναυμαχήσετε κοντά στην παραλία, όπου βρίσκεται ο στρατός μας. Υπερισχύουν πάντα εκείνοι που είναι περισσότεροι και καλύτερα οπλισμένοι. [2.87.7] Δεν υπάρχει ούτε ένα στοιχείο που να μας κάνει ν᾽ αμφιβάλλομε ότι θα νικήσομε και τα λάθη που εκάναμε πριν είναι και αυτά χρήσιμα, γιατί μας έγιναν μάθημα. [2.87.8] Οι κυβερνήτες, λοιπόν, και τα πληρώματα θα πρέπει να κάνουν το καθήκον τους με θάρρος μη εγκαταλείποντας τις θέσεις όπου θα ταχθούν. [2.87.9] Εμείς θα προετοιμάσομε την επιχείρηση με την ίδια φροντίδα που είχαν και οι προηγούμενοι ηγέτες σας και δεν θ᾽ αφήσομε σε κανέναν την πρόφαση να φανεί δειλός. Αν κανείς λιποψυχήσει, θα τιμωρηθεί όπως πρέπει, ενώ οι γενναίοι θα τιμηθούν με τις αμοιβές που ταιριάζουν στις πράξεις της ανδρείας».
[2.88.1] Αυτά περίπου τα ενθαρρυντικά είπαν στους Πελοποννησίους οι αρχηγοί τους. Αλλά και ο Φορμίων ανησύχησε, μήπως αποθαρρυνθούν οι στρατιώτες του. Τους έβλεπε να μαζεύονται σε ομάδες και να μιλούν με φόβο, μεταξύ τους, για τον πολυάριθμο εχθρικό στόλο που είχαν αντίκρυ τους. Αποφάσισε να τους συγκαλέσει και να τους ενθαρρύνει με λόγια κατάλληλα για την περίσταση. [2.88.2] Και σ᾽ άλλες προηγούμενες περιστάσεις τούς μιλούσε πάντα για να τους εμποτίσει με την ιδέα ότι έπρεπε ν᾽ αντιμετωπίσουν οποιονδήποτε στόλο, όσο μεγάλος κι αν ήταν. Από καιρό οι στρατιώτες είχαν αποκτήσει την πεποίθηση ότι, Αθηναίοι αυτοί, δεν μπορούσαν να υποχωρήσουν μπροστά σ᾽ οποιονδήποτε αριθμό πελοποννησιακά καράβια. Αλλά στην περίσταση αυτή έβλεπε ότι είχαν χάσει το ηθικό τους μπροστά στο θέαμα του εχθρικού στόλου και θέλησε να τους ενθαρρύνει. Τους συγκάλεσε και τους είπε, περίπου, τα ακόλουθα: