Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

▲▲ Πεζογράφημα

[Το πεζογράφημα] συνίσταται σε ένα κείμενο με θεωρητική διάθεση, διανθιζόμενο όμως εδώ κι εκεί με ένα ποσοστό συμπυκνωμένων ιστοριών, εν σπέρματι, και εν ακαριαία αναπτύξει, οι οποίες φέρονται ως παραδείγματα ή ως αποδείξεις, από αυτόν που εκθέτει αφηρημένα κάπως, τις απόψεις του, δηλαδή τον συγγραφέα. Κάτι πολύ κοντά στην εξομολόγηση ενώπιον αμίλητου εξομολόγου.

Γιώργος Ιωάννου, «Για το ύφος του Παπαδιαμάντη». Ο της φύσεως έρως. Δοκίμια, Κέδρος, Αθήνα 1985, 45.

 

 

Η άποψη του Ιωάννου είναι σαφής: δημιούργημά του, ή, τουλάχιστο τρόπος γραφής «ολότελα δικός του», επινοημένος και διαμορφωμένος γύρω στα 1960, το πεζογράφημα είναι μια νέα σύνθετη και πολύπτυχη μορφή, κατάλληλη να συστεγάσει όχι μόνο διάφορα θεωρητικά και αφηγηματικά είδη (το δοκίμιο, το διήγημα, το χρονικό κλπ.), αλλά και ποικίλες εκφραστικές δεξιότητες ή ανάγκες (την εξομολογητική και ποιητική διάθεση, το σχόλιο, την παρατήρηση, την περιγραφή, τη μνήμη, τη φαντασία, τον συνειρμό). Αν υπάρχει κάτι αντίρροπο προς το πεζογράφημα, αυτό είναι το διήγημα. Τι είναι το διήγημα, κατά τον Ιωάννου; Ένα είδος που ρέει ομαλά «από επεισόδιο σε επεισόδιο» και που περιέχει «από την αρχή ως το τέλος» μια και μόνη ιστορία. Έτσι, αν μεταφράζω σωστά τη σκέψη του συγγραφέα μας, αυτή η διχοτομική διάκριση πεζογράφημα/διήγημα εκφράζει όχι μόνο τη διαφορά ανάμεσα στο σύνθετο και το απλό ή ανάμεσα στο πολυδιάστατο και το μονοδιάστατο, αλλά και την αντίθεση ανάμεσα στο μοντέρνο και το παραδοσιακό. Με δυο λόγια: το κατά Ιωάννου πεζογράφημα πριμοδοτεί το υποκείμενο, ενώ σύμφωνα με το σχήμα του, το διήγημα διασφαλίζει το πρωτείο του αντικειμένου.

[…]

Να που βρίσκεται το πεζογράφημα του Ιωάννου: στην ανάμειξη των αφηγηματικών τρόπων, των χρόνων, των ειδών. Και κυρίως: στη δραστική παρουσία ενός υποκειμένου, δηλ. ενός συγγραφέα-αφηγητή-πρωταγωνιστή, ο οποίος, ενώ μας μιλάει για τα προσωπικά του προβλήματα, υπερβαίνει κατά πολύ τον εαυτό του, κατορθώνοντας να ενσωματώσει στον προβληματισμό του και τον αναγνώστη του.

Παν. Μουλλάς, «Γύρω στο Πεζογράφημα του Γ. Ιωάννου», περ. Γράμματα και Τέχνες, τχ. 78 (Σεπτ.-Νοέμ. 1996) 5-6.

 

 

Σε αντιδιαστολή προς […] τις μετα-αφηγήσεις δημόσιας υφής και ιστορικο-αποκαλυπτικής πρόθεσης αναπτύσσεται, ιδίως από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του ’60, μια αντίρροπη τάση προς τη μικρο-αφήγηση. […] τα κείμενα […] αυτά οδηγούν στην καθιέρωση ενός νέου όρου γι’ αυτές τις μικροαφηγήσεις: πεζογράφημα. Αν δεν κάνω λάθος, ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Γ. Ιωάννου για τη συλλογή του Για ένα Φιλότιμο (1964) και έκτοτε επιβλήθηκε. Εκτός όμως από τον Ιωάννου, που με τον εξομολογητικό τόνο των πεζογραφημάτων του ανήκει στην ιδιωτική παρά στη δημόσια μεριά της διάκρισης που πρότεινα στην αρχή, στην ίδια κατηγορία ανήκουν και άλλοι μικρο-πεζογράφοι της ίδιας εποχής (Ε. Χ. Γονατάς, Ν. Καχτίτσης, Ηλ. Παπαδημητρακόπουλος, Γ. Χειμωνάς, Μ. Χάκκας) με ροπές προς το φανταστικό, το παράλογο ή το τυχαίο. Οι μικρο-αφηγήσεις τους, πέρα από την εξομολογητική τους διάθεση, δεν φιλοδοξούν να αποκαλύψουν καμιά αλήθεια. Μοιάζουν περισσότερο με καθημερινά στιγμιότυπα (ίσως επηρεασμένοι από το γαλλικό νέο μυθιστόρημα) ή άσκοπες αφηγήσεις που ενίοτε οδηγούν σε ερωτήματα του τύπου: «Τώρα εγώ γιατί κάθομαι και τα γράφω όλα αυτά; Τυχαία μπορώ να πω, χωρίς να έχω την παραμικρή πρόθεση να αποτολμήσω ένα χρονικό του επαρχιακού μας τύπου» [Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Ο Γενικός Αρχειοθέτης (1989)].

Δημήτρης Τζιόβας, «Μεταμοντερνισμός, μικρο-αφήγηση και το νόημα της ιστορίας». Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης. Από την αφηγηματολογία στη διαλογικότητα, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1993, 252.

 

 

[…] εδώ και δύο δεκαετίες περίπου, το σύντομο και πολύ σύντομο διήγημα τείνουν να γίνουν ο κανόνας της σύγχρονης πεζογραφικής λογοτεχνικής έκφρασης. Σ' αυτό συντελούν, κατά τη γνώμη μας, πρωτίστως δύο παράγοντες. Πρώτ' απ' όλα η ραγδαία παγκοσμιοποίηση και διάχυση των ποικίλων πολιτισμικών εμπειριών. Εάν η διάδοση του τύπου τον 19ο αιώνα (μια πρώτη μορφή παγκοσμιοποίησης) έκανε τόσο έντονα αισθητό ως λογοτεχνικό είδος το διήγημα, μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς (και το βλέπει στην πράξη) πόσο πολλαπλασιαστικά δρα ο σύγχρονος παγκοσμιοποιημένος τύπος, δηλαδή το Διαδίκτυο, στην παραγωγή και διάδοση αυτής της μικρής φόρμας! Είναι ο πρώτος κρίσιμος παράγων που ανοίγει διάπλατα τον δρόμο σ' ένα δεύτερο: στην εντονότερη ανάδυση σε παγκόσμιο επίπεδο της ελάσσονος λογοτεχνίας, της λογοτεχνίας εκείνης που ανέκαθεν παρακολουθούσε αντιστικτικά υψηλούς και κυρίαρχους πολιτισμούς της γραφής. Πρόκειται για μια λογοτεχνία που ταιριάζει εξαιρετικά στην πολιτισμική πολυείδεια των ημερών μας και η οποία προϋποθέτει γι' αυτόν που γράφει (αλλά και για τον αναγνώστη που εκφράζεται μέσω αυτής) το αίσθημα ότι δεν υπάρχει —εκπροσωπώντας τα— σε μια κυρίαρχη ομάδα, γλώσσα, κουλτούρα, λογοτεχνικό κανόνα, αγορά, αλλά μάλλον σε μια μειονότητα που δημιουργεί στο περιθώριο όλων αυτών, χαμένη μέσα στον απέραντο ωκεανό της επικοινωνίας. Δεν είναι διόλου τυχαίο για μια τέτοια κοινότητα το ότι βρήκε στο διήγημα, σ' αυτόν τον παρία των μεγάλων φιλολογικών γενών της κλασικής παράδοσης, το ιδανικό εργαλείο για την έκφραση των πιο γνήσιων αισθημάτων της.

Αλλά στο σημείο αυτό βρίσκεται και ο βαθύτερος πολιτικός χαρακτήρας ετούτης της μάλλον απολιτικής θεματολογικά τέχνης. Διότι στο γιγάντιο και ολιστικό συνεχές της παγκόσμιας επικοινωνίας, προϊόν σε μεγάλο βαθμό ενός ανεξέλεγκτου ομογενοποιητικού οικονομικού συστήματος, η εν λόγω εκφραστική, αντιπαρατάσσοντας στις καλύτερες στιγμές της την ενότητα του δικού της ψυχοπνευματικού κόσμου, συνιστά μια εμμένουσα ενδημική ασυνέχεια. Υπονομεύει τον μοντερνιστικό φετιχισμό της φέρουσας τεχνολογίας με την ανάκληση παμπάλαιων εκκρεμοτήτων της ψυχής. Και δημιουργεί τον χώρο για εκείνη την έστω και λιγοστή λυτρωτική καθισιά που επιτρέπει στο πνεύμα να επισκέπτεται ξανά και ξανά τη ζωή μας!

Γιάννης Πατίλης, «Ιστορίες Μπονζάι. Σκέψεις για το σύγχρονο διήγημα και τις ρίζες του», περ. Πλανόδιον, τχ. 51 (Δεκ. 2011) 619-620.

 

 

  

Το υπέρμικρο διήγημα, μια σύντομη πεζογραφική φόρμα που τα βασικά της ειδοποιητικά χαρακτηριστικά είναι η πλοκή και ο μικρός αριθμός λέξεων, εγκαινιάστηκε το 1992 από την ανθολογία των Τζέημς Τόμας, Ντένις Τόμας και Τομ Χαζούκα με τίτλο «Flash Fiction». Από τότε το πεζογραφικό αυτό υποείδος του διηγήματος έχει πραγματοποιήσει μια εκπληκτική διαδρομή σε πολλές χώρες και γλώσσες, θυμίζοντάς μας την ανάλογη πορεία του χάικου εκτός ιαπωνίας. […] Η συντομότερη μορφή, μια ιστορία έξι λέξεων υπονοούμενης πλοκής, αποδίδεται στον Χέμινγουαιη: «Για πούλημα: παιδικά παπούτσια, εντελώς αφόρετα».

Την προσπάθεια να ενσωματωθεί η φόρμα αυτή στις τοπικές γλώσσες και κουλτούρες προδίδει η μέριμνα να βρεθεί ένας όρος που να αποδίδει την διακριτότητα του είδους σε κάθε μία από αυτές. Έτσι, μεταξύ άλλων, εκτός από το «Flash Fiction», που τείνει να επικρατήσει στα αγγλικά, θα δούμε ακόμα τους παρακάτω όρους: Micro Fiction, Sudden Fiction, Nano Fiction, Short Short Story, Micro Story, Fast Fiction, Postcard Fiction, Snap Fiction (αγγλικά), Microfiction, Nanofiction, Fiction éclair (γαλλικά), Microficcion, Cuento muy corto (= Πολύ σύντομο διήγημα), Relato de taza de café (= Ιστορία του φλιτζανιού του καφέ), Relato de tarjeta postal (= Ιστορία της ταχυδρομικής κάρτας), Relato telefonico (= Τηλεφωνική ιστορία), Microrelato, Minificcion, Relato minimo (ισπανικά) […].

Απέναντι σε όλα αυτά, το «Πλανόδιον» εισηγείται και εγκαινιάζει τον όρο «Μπονζάι» […].

«Η ιστορία ενός "όρου". Από το ιστολόγιο Πλανόδιον – Ιστορίες Μπονζάι του περιοδικού». Αναδημοσιεύεται στο περ. Πλανόδιον, τχ. 51 (Δεκ. 2011) 616.

 

Δείτε επίσης και:


Ιωάννου Γιώργος, Χειμωνάς Γιώργος