Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ρητορική (1362b-1363b)

Ταῦτα μὲν οὖν σχεδὸν τὰ ὁμολογούμενα ἀγαθά ἐστιν· ἐν δὲ τοῖς ἀμφισβητησίμοις ἐκ τῶνδε οἱ συλλογισμοί. ᾧ τὸ ἐναντίον κακόν, τοῦτ᾽ ἀγαθόν. καὶ οὗ τὸ ἐναντίον τοῖς ἐχθροῖς συμφέρει· οἷον εἰ τὸ δειλοὺς εἶναι μάλιστα συμφέρει τοῖς ἐχθροῖς, δῆλον ὅτι ἀνδρεία μάλιστα ὠφέλιμον τοῖς πολίταις. καὶ ὅλως ὃ οἱ ἐχθροὶ βούλονται ἢ ἐφ᾽ ᾧ χαίρουσι, τοὐναντίον τούτου ὠφέλιμον φαίνεται· διὸ εἴρηται
ἦ κεν γηθήσαι Πρίαμος.
ἔστι δ᾽ οὐκ ἀεὶ τοῦτο, ἀλλ᾽ ὡς ἐπὶ τὸ πολύ· οὐδὲν γὰρ κωλύει ἐνίοτε ταὐτὸ συμφέρειν τοῖς ἐναντίοις· ὅθεν λέγεται ὡς τὰ [1363a] κακὰ συνάγει τοὺς ἀνθρώπους, ὅταν ᾖ ταὐτὸ βλαβερὸν ἀμφοῖν. καὶ οὗ μὴ ἔστιν ὑπερβολή, τοῦτο ἀγαθόν, ὃ δ᾽ ἂν ᾖ μεῖζον ἢ δεῖ, κακόν. καὶ οὗ ἕνεκα πολλὰ πεπόνηται ἢ δεδαπάνηται· φαινόμενον γὰρ ἀγαθὸν ἤδη, καὶ ὡς τέλος τὸ τοιοῦτον ὑπολαμβάνεται, καὶ τέλος πολλῶν, τὸ δὲ τέλος ἀγαθόν. ὅθεν ταῦτ᾽ εἴρηται
κὰδ δέ κεν εὐχωλὴν Πριάμῳ
καὶ
αἰσχρόν τοι δηρόν τε μένειν.
καὶ ἡ παροιμία δὲ τὸ ἐπὶ θύραις τὴν ὑδρίαν. καὶ οὗ ‹οἱ› πολλοὶ ἐφίενται, καὶ τὸ περιμάχητον φαινόμενον· οὗ γὰρ πάντες ἐφίενται, τοῦτο ἀγαθὸν ἦν, οἱ δὲ πολλοὶ ὥσπερ πάντες φαίνονται. καὶ τὸ ἐπαινετόν· οὐδεὶς γὰρ τὸ μὴ ἀγαθὸν ἐπαινεῖ. καὶ ὃ οἱ ἐχθροὶ καὶ οἱ φαῦλοι ἐπαινοῦσιν· ὥσπερ γὰρ πάντες ἤδη ὁμολογοῦσιν, εἰ καὶ οἱ κακῶς πεπονθότες· διὰ γὰρ τὸ φανερὸν ὁμολογοῖεν ἄν, ὥσπερ καὶ φαῦλοι οὓς οἱ φίλοι ψέγουσι καὶ [ἀγαθοὶ] οὓς οἱ ἐχθροὶ μὴ ψέγουσιν. διὸ λελοιδορῆσθαι ὑπέλαβον Κορίνθιοι ὑπὸ Σιμωνίδου ποιήσαντος
Κορινθίοις δ᾽ οὐ μέμφεται τὸ Ἴλιον.
Καὶ ὃ τῶν φρονίμων τις ἢ τῶν ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἢ γυναικῶν προέκρινεν, οἷον Ὀδυσσέα Ἀθηνᾶ καὶ Ἑλένην Θησεὺς καὶ Ἀλέξανδρον αἱ θεαὶ καὶ Ἀχιλλέα Ὅμηρος. καὶ ὅλως τὰ προαιρετά· προαιροῦνται δὲ πράττειν τά τε εἰρημένα καὶ τὰ τοῖς ἐχθροῖς κακὰ καὶ τὰ τοῖς φίλοις ἀγαθὰ καὶ τὰ δυνατά· ταῦτα δὲ διχῶς ἐστιν, τά τε γενόμενα ἂν καὶ τὰ ῥᾳδίως γιγνόμενα· ῥᾴδια δὲ ὅσα ἢ ἄνευ λύπης ἢ ἐν ὀλίγῳ χρόνῳ· τὸ γὰρ χαλεπὸν ὁρίζεται ἢ λύπῃ ἢ πλήθει χρόνου. καὶ ἐὰν ὡς βούλονται· βούλονται δὲ ἢ μηδὲν κακὸν ἢ ἔλαττον τοῦ ἀγαθοῦ· τοῦτο δὲ ἔσται, ἐὰν ἢ λανθάνῃ ἢ ἡ τιμωρία μικρὰ ᾖ. καὶ τὰ ἴδια, καὶ ἃ μηδείς, καὶ τὰ περιττά· τιμὴ γὰρ οὕτω μᾶλλον. καὶ τὰ ἁρμόττοντα αὐτοῖς· τοιαῦτα δὲ τά τε προσήκοντα κατὰ γένος καὶ δύναμιν, καὶ ὧν ἐλλείπειν οἴονται καὶ ἂν μικρὰ ᾖ· οὐδὲν γὰρ ἧττον προαιροῦνται ταῦτα πράττειν. καὶ τὰ εὐκατέργαστα. δυνατὰ γὰρ καὶ ῥᾴδια· εὐκατέργαστα δὲ ἃ πάντες ἢ οἱ πολλοὶ ἢ οἱ ὅμοιοι ἢ οἱ ἥττους κατώρθωσαν. καὶ ἃ χαριοῦνται τοῖς φίλοις, ἢ ἃ ἀπεχθήσονται τοῖς ἐχθροῖς. καὶ ὅσα οὓς θαυμάζουσι προαιροῦνται πράττειν. καὶ πρὸς ἃ εὐφυεῖς εἰσιν καὶ ἔμπειροι· ῥᾷον γὰρ κατορθώσειν οἴονται. καὶ ἃ μηδεὶς φαῦλος· ἐπαινετὰ γὰρ μᾶλλον. καὶ ὧν ἐπιθυμοῦντες τυγχάνουσιν, οὐ γὰρ μόνον ἡδὺ ἀλλὰ καὶ βέλτιον φαίνεται. καὶ μάλιστα [1363b] ἕκαστοι πρὸς ἃ φιλοτοίουτοι, οἷον οἱ φιλόνικοι εἰ νίκη ἔσται, οἱ φιλότιμοι εἰ τιμή, οἱ φιλοχρήματοι εἰ χρήματα, καὶ οἱ ἄλλοι ὡσαύτως. περὶ μὲν οὖν ἀγαθοῦ καὶ τοῦ συμφέροντος ἐκ τούτων ληπτέον τὰς πίστεις.

Αυτά είναι όσα όλοι λίγο πολύ οι άνθρωποι δέχονται ως καλά — στις περιπτώσεις που υπάρχει αμφισβήτηση, οι συλλογισμοί μας πρέπει να ξεκινούν από τις ακόλουθες προτάσεις: Καλό είναι καθετί που το αντίθετό του είναι κακό. Επίσης αυτό που το αντίθετό του συμφέρει στους εχθρούς μας· αν π.χ. το να είμαστε δειλοί συμφέρει πάρα πολύ στους εχθρούς μας, είναι φανερό ότι η ανδρεία είναι κάτι το εξαιρετικά ωφέλιμο στους πολίτες μας. Γενικά, το αντίθετο από αυτό που επιθυμούν οι εχθροί μας ή από αυτό με το οποίο χαίρονται, ολοφάνερα είναι ωφέλιμο για μας· γι᾽ αυτό και είπε ο ποιητής
αλήθεια, πολύ θα χαιρόταν ο Πρίαμος...
Δεν είναι, βέβαια, έτσι πάντοτε, είναι όμως έτσι τις περισσότερες φορές. Πραγματικά, τίποτε δεν εμποδίζει να είναι μερικές φορές το ίδιο πράγμα ωφέλιμο και στα δύο αντίπαλα μέρη· εξού και το λεγόμενο ότι [1363a] τα κακά ενώνουν τους ανθρώπους, όταν το ίδιο πράγμα είναι βλαβερό και στις δυο πλευρές. Καλό είναι επίσης ό,τι δεν είναι υπερβολή· κακό είναι ό,τι είναι μεγαλύτερο από αυτό που θα έπρεπε να είναι. Καλό είναι επίσης καθετί που για χάρη του έχουν καταβληθεί πολλοί κόποι ή έχουν γίνει πολλά έξοδα· γιατί το πράγμα αυτό για πολύν καιρό ήδη ήταν κάτι ολοφάνερα καλό, και ένα τέτοιο πράγμα λογαριάζεται τελικός σκοπός, τελικός μάλιστα σκοπός πολλών προσπαθειών — και ο τελικός σκοπός είναι κάτι το καλό. Γι᾽ αυτό και ο ποιητής είπε
και καύχημα στον Πρίαμο θα την αφήσετε
και
είναι ντροπή τόσον καιρό να έχεις μείνει·
έτσι και η παροιμία: δίπλα στην πόρτα του σπιτιού τη στάμνα. Καλό είναι επίσης αυτό που επιθυμούν και επιδιώκουν οι περισσότεροι άνθρωποι, και αυτό που μοιάζει στα μάτια τους άξιο για διεκδίκηση· καλό ήταν, πράγματι, για μας αυτό που επιθυμούν και επιδιώκουν όλοι: ολοφάνερα «οι περισσότεροι άνθρωποι» είναι κάτι σαν το «όλοι». Καλό είναι επίσης ό,τι επαινείται· γιατί κανείς δεν επαινεί κάτι που δεν είναι καλό. Καλό είναι επίσης αυτό που επαινούν οι εχθροί και οι ευτελείς άνθρωποι· γιατί είναι σαν να υπάρχει πια μια καθολική αναγνώριση, αν ακόμη και αυτοί που βλάφτηκαν από κάτι το αναγνωρίζουν ως καλό: η αναγνώρισή τους δεν μπορεί παρά να οφείλεται στο ότι είναι ολοφάνερο ότι πρόκειται για κάτι καλό· όπως είναι ευτελείς άνθρωποι αυτοί που τους κατηγορούν οι φίλοι τους και δεν τους κατηγορούν οι εχθροί τους. Αυτός είναι και ο λόγος που οι Κορίνθιοι θεώρησαν ότι τους συκοφάντησε ο Σιμωνίδης με τον στίχο του
για τους Κορίνθιους όμως δεν έχει να πει κατηγόρια η Τροία.
Καλό είναι επίσης αυτό που προτίμησε ένας φρόνιμος ή καλός άνθρωπος, άντρας ή γυναίκα, π.χ. η Αθηνά τον Οδυσσέα, ο Θησέας την Ελένη, οι θεές τον Αλέξανδρο και ο Όμηρος τον Αχιλλέα. Γενικά, καλά είναι τα πράγματα που οι άνθρωποι επιλέγουν και προτιμούν. Οι άνθρωποι λοιπόν προτιμούν να κάνουν α) αυτά που ήδη είπαμε, β) αυτά που είναι κακά για τους εχθρούς τους, γ) αυτά που είναι καλά για τους φίλους τους, δ) αυτά που μπορούν να γίνουν. Τα τελευταία αυτά είναι δύο ειδών: α) αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν, β) αυτά που γίνονται εύκολα. Εύκολα είναι αυτά που γίνονται ή δίχως κόπο και ταλαιπωρία ή μέσα σε λίγο χρόνο· γιατί στον ορισμό του δύσκολου υπάρχει ή ο κόπος και η ταλαιπωρία ή το μήκος του χρόνου. Επίσης τα πράγματα που έρχονται όπως τα επιθυμούν οι άνθρωποι· φυσικά οι άνθρωποι επιθυμούν ή κάτι που δεν είναι καθόλου κακό ή κάτι που ως κακό είναι μικρότερο από το καλό που θα προκύψει από αυτό — είναι η περίπτωση που η βλάβη από το κακό ή δεν γίνεται αντιληπτή ή είναι ασήμαντη. Επίσης αυτά που είναι ολόδικά τους, αυτά που δεν κάνει κανένας άλλος και αυτά που είναι έξω από τα συνήθη — γιατί η τιμή είναι τότε μεγαλύτερη. Επίσης αυτά που τους ταιριάζουν· τέτοια είναι όσα προσιδιάζουν στην καταγωγή και στις δυνατότητές τους. Και αυτά επίσης που θεωρούν ότι τους λείπουν, όσο μικρά κι αν είναι· γιατί αυτό δεν μειώνει καθόλου την επιθυμία τους να τα κάνουν και αυτά. Και αυτά επίσης που η εκτέλεσή τους είναι εύκολη· γιατί, ως εύκολα που είναι, τα πράγματα αυτά μπορούν να γίνουν. Πράγματα εύκολα να εκτελεσθούν είναι αυτά που κατάφεραν να κάνουν όλοι οι άνθρωποι ή οι πιο πολλοί ή όμοιοι ή κατώτεροι άνθρωποι. Επίσης αυτά με τα οποία θα γίνουν ευχάριστοι στους φίλους τους ή δυσάρεστοι στους εχθρούς τους. Επίσης όσα επιλέγουν και προτιμούν να κάνουν αυτοί τους οποίους οι ίδιοι θαυμάζουν. Επίσης εκείνα για τα οποία διαθέτουν τα απαιτούμενα φυσικά προσόντα και την απαιτούμενη πείρα· γιατί θεωρούν ότι αυτά τα πράγματα θα τα πετύχουν ευκολότερα. Επίσης αυτά που δεν κάνει ένα κοινό και συνηθισμένο άτομο· γιατί αυτές οι πράξεις αξίζουν μεγαλύτερο έπαινο. Επίσης αυτά που συμβαίνει να ανταποκρίνονται στις επιθυμίες τους· γιατί τα πράγματα αυτά δεν φαίνονται μόνο ευχάριστα, αλλά και καλύτερα. Πάνω από όλα όμως [1363b] η κάθε κατηγορία ανθρώπων επιλέγει και προτιμάει αυτά για τα οποία έχει ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον· οι φιλόδοξοι π.χ. τη νίκη, οι λάτρεις των τιμών τις τιμές, οι φιλοχρήματοι τα χρήματα, και ούτω καθεξής. Από όλα αυτά λοιπόν ο συμβουλευτικός ρήτορας πρέπει να αντλεί τα αποδεικτικά του επιχειρήματα ενσχέσει με το καλό και με το συμφέρον.