[21] Σχετικά τώρα με τη διατύπωση και χρήση γνωμικών: Αν πούμε πρώτα τί είναι ένα γνωμικό, θα γίνει, λέω, με τον καλύτερο πια τρόπο φανερό σε τί είδους θέματα, σε ποιές περιστάσεις και σε ποιά πρόσωπα ταιριάζει η διατύπωση και χρήση γνωμικών στους ρητορικούς λόγους. Το γνωμικό λοιπόν είναι μια απόφανση, μια απόφανση όμως που δεν έχει να κάνει ούτε με τα επιμέρους (π.χ. τί λογής άνθρωπος είναι ο Ιφικράτης), αλλά μόνο με το γενικό και καθολικό, ούτε και με τα πάντα (π.χ. ότι το ευθύ είναι αντίθετο του καμπύλου), αλλά μόνο με πράγματα που έχουν να κάνουν με τις ανθρώπινες πράξεις, για πράγματα που επιλέγονται ή αποφεύγονται ενσχέσει με αυτές. Συνεπώς: Δεδομένου ότι το ενθύμημα είναι ο συλλογισμός για τέτοιου είδους πράγματα, μπορούμε να πούμε ότι γνωμικά είναι τα συμπεράσματα των ενθυμημάτων και οι (προκείμενες) προτάσεις τους δίχως το σχήμα του συλλογισμού. Π.χ.:
ο μυαλωμένος άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει
περισσή στα τέκνα του σοφία να διδάσκει.
Αυτό λοιπόν είναι ένα γνωμικό· αν όμως προστεθεί η αιτία και το γιατί, το σύνολο είναι πια τότε ένα ενθύμημα· π.χ.
γιατί πέρ᾽ απ᾽ την οκνιά που τους κατέχει,
τραβούν και των συμπολιτών τον φθόνο και το μίσος.
[1394b] Γνωμικό είναι επίσης το
άνθρωπος ούτ᾽ ένας δεν υπάρχει σε όλα ευτυχισμένος
και το
άνθρωπος ούτ᾽ ένας δεν υπάρχει ελεύθερος στον κόσμο,
μαζί όμως με αυτό που ακολουθεί είναι ενθύμημα:
γιατί ᾽ναι ή των χρημάτων δούλος ή της τύχης.
Αν λοιπόν γνωμικό είναι αυτό που είπαμε, τότε υποχρεωτικά υπάρχουν τέσσερα είδη γνωμικών· γιατί το γνωμικό ή θα συνοδεύεται από επεξηγηματική πρόταση ή δεν θα συνοδεύεται από μια τέτοια πρόταση. Αποδεικτική υποστήριξη χρειάζονται τα γνωμικά που λένε κάτι αντίθετο προς την κοινή γνώμη ή έντονα αμφισβητούμενο· όσα, αντίθετα, δεν λένε κάτι αντίθετο προς την κοινή γνώμη, αυτά μένουν δίχως επεξηγηματική πρόταση· από αυτά, υποχρεωτικά, άλλα δεν χρειάζονται επεξηγηματική πρόταση επειδή το περιεχόμενο τους είναι ήδη γνωστό, π.χ.
το καλύτερο, λέω, για τον άνθρωπο είν᾽ η υγεία
(αυτή δεν είναι η γνώμη των πολλών;), και άλλα επειδή, μόλις ειπωθούν, το περιεχόμενό τους γίνεται αμέσως φανερό σ᾽ αυτούς που θα τα προσέξουν, π.χ.
η αγάπη, σαν αγαπήσεις μια φορά, δε σβήνει.
Από τα γνωμικά, πάλι, που συνοδεύονται από επεξηγηματική πρόταση, άλλα είναι μέρος ενός ενθυμήματος, όπως
ο μυαλωμένος άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει...,
και άλλα έχουν μεν τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ενθυμήματος, δεν είναι όμως μέρος ενός ενθυμήματος — αυτά είναι και τα πιο δημοφιλή. Εδώ ανήκουν όλα εκείνα στα οποία η αιτία γι᾽ αυτό που δηλώνουν είναι φανερή, όπως π.χ. στο
όντας θνητός να μη φυλάγεις μέσα σου αθάνατη οργή:
το να πεις: «δεν πρέπει να φυλάγεις μέσα σου οργή» είναι γνωμικό, η προσθήκη όμως «όντας θνητός» δίνει την αιτία. Παρόμοια και στο
θνητές, όχι αθάνατες οι σκέψεις να ᾽ναι του θνητού.