Ο όρος οφείλεται στον γλωσσολόγο M. Bréal (1897) και αναφέρεται στον συσχετισμό μιας μορφής με περισσότερες από μία σημασίες . Η σχέση αυτή είναι εξαιρετικά συχνή στις ανθρώπινες γλώσσες που συστηματικά «συστεγάζουν» διαφορετικές αλλά σχετικές σημασίες κάτω από την ίδια μορφή. Η αναγνώριση της σχέσης μεταξύ των σημασιών αποτελεί το ουσιαστικό κριτήριο για την πολυσημία και τη βάση της παραδοσιακής διάκρισης μεταξύ πολυσημίας και ομωνυμίας . Οι ομώνυμες σημασίες, αν και εμφανίζουν επίσης σύμπτωση στη μορφή, αποδίδονται σε διαφορετικές λέξεις ακριβώς γιατί δεν έχουν προφανή σημασιολογική σχέση (π.χ. πλάνη₁ 'παραπλάνηση', πλάνη₂ 'ξυλουργικό εργαλείο'). Αντίθετα οι πολύσημες σημασίες αντιμετωπίζονται ως διαφορετικές σημασίες της ίδιας λέξης (π.χ. θάβω '1. βάζω κάτω από το χώμα∙ 2. κακολογώ, κουτσομπολεύω'). Η διάκριση αφορά και τα λεξικά όπου οι περιπτώσεις ομωνυμίας εμφανίζονται ως διαφορετικά λήμματα, ενώ η πολυσημία ως διαφορετικές σημασίες του ίδιου λήμματος.

Είναι γενικά παραδεκτό ότι τα όρια μεταξύ πολυσημίας - ομωνυμίας δεν είναι σαφή και σε πολλές περιπτώσεις η διάκριση δεν είναι απόλυτη αλλά θέμα βαθμού. Πόσο σχετικές πρέπει να είναι δύο ή περισσότερες σημασίες για να θεωρηθεί ότι ανήκουν στην ίδια λεξική κατηγορία ; Ή, αλλιώς, πότε και πώς αποφασίζουμε ότι μια σημασία μπορεί να θεωρηθεί φυσική ή δυνατή επέκταση μιας άλλης; Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά δεν είναι προφανής και εξαρτάται από το τί εννοούμε με τους όρους «φυσική» και «δυνατή». Με αυτή την έννοια, η απάντηση είναι ότι ως ομιλητής διαισθάνομαι μια σχέση μεταξύ των σημασιών, ότι είμαι σε θέση να καταλάβω την εξήγηση που μου δίνεται για το πώς η μία δημιουργήθηκε από την άλλη ή ότι, ακόμα και αν δεν γνωρίζω εκ των προτέρων τη μία από τις δύο σημασίες, είμαι σε θέση να την καταλάβω αν απαντά στο κατάλληλο γλωσσικό περιβάλλον; Κάποια ή όλες από αυτές τις εκδοχές υιοθετούνται ρητά ή υπόρρητα από τους γλωσσολόγους και τους λεξικογράφους , χωρίς όμως να δίνουν πάντα τα ίδια αποτελέσματα για την ίδια λέξη. Το κατ' ανάγκη ασαφές κριτήριο της σημασιολογικής σχέσης μπορεί κατά περίπτωση να υποβοηθείται από το διαχρονικό κριτήριο της ετυμολογίας , δεδομένου ότι οι ομώνυμες λέξεις τείνουν να προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Και έτσι όμως πολλές περιπτώσεις παραμένουν αναλυτικά αμφίβολες (π.χ. και οι δύο σημασίες της λέξης μάρτυρας έχουν την ίδια ετυμολογία, δεν είναι όμως σαφές ποια είναι η μεταξύ τους σχέση).

Στη γνωσιακή γλωσσολογία, ειδικότερα, η πολυσημία αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής μελέτης με κεντρικό θέμα τη σημασιολογική δομή και την ψυχολογική υπόσταση των πολύσημων, λεξικών ή γραμματικών, κατηγοριών . Ενώ η προγενέστερη βιβλιογραφία εστίαζε σε σχέσεις όπως η ειδίκευση (π.χ. πτήση '1. η πράξη του πετάω∙ 2. η αεροπορική πτήση') ή η γενίκευση (π.χ. κέρδος '1. χρηματική ωφέλεια∙ 2. ωφέλεια γενικά'), προκειμένου να ερμηνεύσει την επέκταση από τη μια σημασία στην άλλη, οι γνωσιακοί γλωσσολόγοι χρησιμοποιούν τις έννοιες της προτυπικότητας , της μεταφοράς και της μετωνυμίας για να αναλύσουν τη δομή των πολύσημων κατηγοριών: πολλές πολύσημες λέξεις εμφανίζουν μια προτυπική σημασία, η οποία λειτουργεί ως βάση για μεταφορικές ή μετωνυμικές επεκτάσεις. Η λέξη κεφαλή, για παράδειγμα, έχει ως προτυπική σημασία 'το επάνω άκρο του σώματος' και δύο τουλάχιστον μεταφορικές σημασίες που χρησιμοποιούν ως βάση την προτυπική: '1. ο αρχηγός∙ 2. το μπροστινό τμήμα πορείας, παρέλασης κλπ.'. Αν και οι σημασίες αυτές έχουν κοινή βάση, οι μεταφορές είναι ωστόσο διαφορετικές, αφού η μία εκμεταλλεύεται και «μεταφέρει» τον ελεγκτικό ρόλο της κεφαλής σε σχέση με τα άλλα μέλη, ενώ η άλλη τη θέση της σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα.

Η έμφαση στη μεταφορά και στη μετωνυμία ως κατεξοχήν μηχανισμούς σημασιολογικής σύνδεσης και επέκτασης αναδεικνύει την κανονικότητα της πολυσημίας αλλά και της σημασιολογικής αλλαγής . Η συστηματική σύνδεση συγκεκριμένων σημασιών με την ίδια μορφή σε πολλές γλώσσες μπορεί πράγματι να εξηγηθεί αν υποθέσουμε ότι παρόμοιες σημασιολογικές δομές έχουν ως κίνητρο τις ίδιες διαγλωσσικές, συστηματικές, μονοκατευθυντικές μεταφορές ή/και γενικές μετωνυμίες. Για παράδειγμα, η πολυσημία της πρόθεσης από που εμφανίζει τις σημασίες της τοπικής προέλευσης, της χρονικής αφετηρίας και της αιτίας (κατάγεται από την Κόρινθο, από το 1980 μένει εδώ, αρρώστησε από κούραση) είναι ανάλογη με την πολυσημία του αγγλικού from, του γαλλικού de και αντίστοιχων μορφημάτων σε άλλες γλώσσες (αξίζει να σημειωθεί ότι διαγλωσσικά τα γραμματικά/λειτουργικά μορφήματα είναι τα κατεξοχήν πολύσημα). Η κανονικότητα αυτή μπορεί να αναχθεί στις μεταφορές του χρόνου ως τόπου (επομένως και της χρονικής αφετηρίας ως τοπικής αφετηρίας) και της αιτίας του γεγονότος ως τοπικής αφετηρίας. Οι μεταφορές αυτές παρέχουν κίνητρο για τη συστέγαση των σημασιών αυτών στην ίδια μορφή σε διαφορετικές γλώσσες (που αλλιώς θα παρέμενε τυχαία) αλλά παράλληλα εξηγούν και την κατεύθυνση της σημασιολογικής/σημασιακής εξέλιξης από τις απτές τοπικές σημασίες, που συνήθως προηγούνται ιστορικά, στις αφηρημένες χρονικές και αιτιακές. Με άλλα λόγια, σε διαγλωσσικό επίπεδο είναι το λεξιλόγιο εννοιών τόπου που αποκτά χρονικές ή αιτιακές σημασίες και όχι το αντίστροφο. Υπό το πρίσμα αυτό οι δομές πολυσημίας, είτε στη συγχρονική είτε στη διαχρονική τους διάσταση, παρέχουν πρόσβαση στη γνωσιακή μας δομή και επηρεάζουν τη θεωρητική μας προσέγγιση σε αυτή.

Κ. Νικηφορίδου

Πηγές

• Βελούδης, Γ. 2005β. Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. Αθήνα: Κριτική.
• Bréal M. 1897. Essai de Sémantique: Science des Significations. Παρίσι.
• Croft, W. & A. Cruse. 2004. Cognitive Linguistics. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Finch, G. 2005. Key Concepts in Language and Linguistics. 2η έκδ. Hampshire: Palgrave Macmillan.
• Lakoff G. 1987. Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Σικάγο & Λονδίνο: University of Chicago Press.
• Malmkjær, K., επιμ. 2004. The Linguistics Encyclopedia. 2η έκδ. Λονδίνο& Νέα Υόρκη: Routledge.
• Sweetser, E. 1990. From Etymology to Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.

Πεδίο