• (Μέσ.) δεν έχω συντροφιά ή προστασία:
  • κορασίδα μοναχή και ξεσυντροφιασμένη (Σουμμ., Παστ. φίδ. Έ [129]).

[<στερ. ξε‑ + συντροφιάζομαι. Η λ. στο Βλάχ.· το μέσ. στο Somav.]

• I. Ενεργ.
  • Ά Μτβ.
    • 1) Μετακινώ κ. σύροντάς το·
      • (προκ. για σπαθί) τραβώ έξω από το θηκάρι:
        • (Διγ. Esc. 1117).
    • 2) (Προκ. για ρόκα ή αδράχτι) κρατώ· στρίβω, στριφογυρίζω:
      • (Σουμμ., Παστ. φίδ. Ά [252]).
    • 3) (Μεταφ. προκ. για χρήματα) παίρνω, αποσπώ:
      • (Φορτουν. Γ́ 338).
  • Β́ (Αμτβ.) μετακινούμαι από τη θέση μου, σαλεύω:
    • Κάθου στη σέλα δυνατός μη λάχει και ξεσύρεις (Ερωτόκρ. Β́ 2123 χφ X κριτ. υπ).
• II. (Μέσ.) αποσύρομαι, τραβιέμαι προς τα πίσω:
  • (Φαλιέρ., Ιστ. 279).

[<ξε‑ + σύρνω. Πβ. μτγν. εκσύρω. Ο τ. και σήμ. λαϊκ. Η λ. στο Somav. και σήμ. ιδιωμ.]

• (Προκ. για σφάλμα, παράπτωμα) ξεφεύγω τον έλεγχο:
  • (Ερωτόκρ. Ά 1578).

[<επιτ. ξε‑ + σφαίνω. Η λ. στο Βλάχ. και σήμ. κρητ.]

• Ά (Αμτβ.) αστοχώ, ξεφεύγω:
  • Ήριξεν ο Ρωτόκριτος … τ’ Αρίστου κοπανιά … κι η χέρα του ως ξεσφάλλει … (Ερωτόκρ. Δ́ 1849).
• Β́ (Μτβ. με αντικ. το ουσ. στράτα) παίρνω λάθος δρόμο, δεν ακολουθώ το σωστό·
  • (εδώ σε μεταφ.):
    • (αυτ. Ά 728).

[<επιτ. ξε‑ + σφάλλω]

• I. (Ενεργ.) σπάζω τη σπονδυλική στήλη ή τον τράχηλο κάπ.·
  • (εδώ μεταφ.) βλάπτω ηθικά:
    • να ξεσφονδυλίζει τους νέους … το γένος των κολάκων (Σοφιαν., Παιδαγ. 120 (Πλούταρχος εκτραχηλίζον)).
• II. (Μέσ.) σπάζει η σπονδυλική μου στήλη, τσακίζομαι· σκοτώνομαι:
  • (Ιστ. Βλαχ. 2136)·
  • έπεσεν και εξεσφοντυλίσθη ο Σίμων ο μάγος (Καρτάν., Π. Ν. Διαθ. φ. 336^r).

[<αόρ. του εκσφονδυλίζω (βλ. ά.)]

• I. Ενεργ.
  • 1)
    • α) Σχίζω, κάνω κομμάτια:
      • τα φλάμπουρα ξεσκίσασι (Αχέλ. 1074)·
      • φρ. ξεσκίζω τα ρούχα μου =
        • (α) για εκδήλωση μεγάλης λύπης ή οργής:
          • (Δεφ., Σωσ. 210, Φορτουν. Β́ 374)·
        • (β) προκ. για δαιμονισμένο:
          • (Διαθ. Νίκωνος 258)·
    • β) (μεταφ. προκ. για την καρδιά):
      • την καρδιά μου εξέσκισε κι επήρε μου το νου μου (Πανώρ. Ά 164)·
    • γ) (σε μεταφ.) αποκηρύσσω, απαρνούμαι:
      • τη 'στόρηση της ανθρωπιάς εξέσκισες κι εγδύθης και προπατείς ωσάν το ζο (Ερωτόκρ. Ά 1182)·
    • δ) (προκ. για πληγή) ανοίγω περισσότερο, επιδεινώνω:
      • (Ερωτόκρ. Δ́ 1076).
  • 2) Σχίζω στα δυο:
    • (Βεντράμ., Φιλ. 208).
  • 3)
    • α) (Για άγριο θηρίο, σκύλο ή αρπακτικό πτηνό) καταξεσχίζω, κατασπαράζω:
      • (Χούμνου, Κοσμογ. 802, Θησ. Έ [57⁶], Αιτωλ., Μύθ. 3⁵)·
    • β) (προκ. για πολεμικούς ελέφαντες):
      • (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 252).
  • 4)
    • α) Γδέρνω, προκαλώ αμυχές:
      • τα πόδια σου στο δάσο να ξεσκίζεις (Πιστ. βοσκ. II 2, 100)·
    • β) (με αντικ. τα ουσ. μάγουλα, στήθη σε εκδήλωση πένθους):
      • (Λίμπον. 414, Κορων., Μπούας 42).
  • 5)
    • α) Εξοντώνω, αφανίζω, θανατώνω:
      • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 498^10·)>
      • ενίκα δυνατούς κι εξέσχιζε λεοντάρια (Διγ. A 4401)·
    • β) (εδώ με ταυτόχρονο κομμάτιασμα της σάρκας):
      • κανονία στρατιώτες τρεις εξέσκισεν (Αχέλ. 1065)·
    • γ) διαμελίζω (νεκρό σώμα):
      • τον μουσικόν Ορφεύ όλες τους (ενν. οι Θρακιές) εξεσχίσαν (Σουμμ., Παστ. φίδ. Γ́ [445]).
  • 6) Συντρίβω, κομματιάζω:
    • (Ερωτόκρ. Β́ 2393).
  • 7)
    • α) (Μεταφ.) διασχίζω, διαπερνώ:
      • βροντή … τα νέφαλα ξεσκίζει (Ερωτόκρ. Β́ 1124)·
    • β) προκ. για το όργωμα:
      • ξεσκίζω την γην με το ζευγάρι (Πιστ. βοσκ. V 1, 12).
  • 8) Παραβιάζω τα σύνορα (χώρας, πόλης), εισβάλλω:
    • Αλίμονον στη χώραν μας, αφής την εξεσχίσαν οι Τούρκοι (Θρ. Κύπρ. 457).
  • 9) Καταστρέφω οικονομικά, «γδέρνω»:
    • να με ξεσκίσει, … το σπίτι μου να γδύσει; (Πανώρ. Έ 237).
  • 10) Αδικώ κατάφωρα:
    • να μην αφήνει (ενν. ο βασιλέας) να ξεσκίζονται οι πτωχοί οπού κρένονται (Μπερτόλδος 84).
• II. Μέσ.
  • 1)
    • α) Σχίζομαι, κόβομαι:
      • (Πεντ. Έξ. XXXIX 23)·
      • (σε σχ. υπαλλαγής):
        • να ξεσκίζομαι 'ς το ράσο (Φαλλίδ. 274)·
    • β) (μεταφ. σε ιδιάζ. χρ.):
      • εβάλθη (ενν. η βασίλισσα) να γελάσει τοιουτοτρόπως οπού έκανε χρεία να ξεσκισθεί και από τα δύο μέρη (Μπερτολδίνος 134).
  • 2) (Συνεκδ.) ταλαιπωρούμαι (πβ. ξέσκισμα 1):
    • εδώ κι εκεί ξεσκίζεσαι με τις συντρόφισσές σου και σκιας λαγό δεν ήφερες στο σπίτι μας (Πανώρ. Β́ 111).
  • 3) Ρίχνομαι, χτυπιέμαι κάτω (προκ. για δαιμονισμένο):
    • τον κάμει (ενν. το πνεύμα) και ξεσχίζεται και αφρίζει (Μάξιμ. Καλλιουπ., Κ. Διαθ. Μάρκ. θ́ 18).

• Η μτχ. παρκ. ως επίθ. =
  • 1) Σχισμένος, κουρελιασμένος:
    • ξεσκισμένον φόρεμα (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 425)·
    • (σε θέση ουσ.):
      • Επεριπάτει με παλαιά και ξεσχισμένα ζητών ελεημοσύνην (Νεκταρ., Ιεροκοσμ. Ιστ. 296).
  • 2) (Σε σχ. υπαλλαγής) που φορά σχισμένα ρούχα, κουρελής:
    • πάντα κακορίζικος είσαι και ξεσκισμένος (Στάθ. Ά 183)·
    • εγδυμνός και ξεσκισμένος (Φαλλίδ. 104).

[<επιτ. ξε‑ + σχίζω. Πβ. όμως και αρχ. εκσχίζω. Ο τ. ξερκ‑ στο Du Cange (λ. ξερκείν) και σήμ. ιδιωμ. Για τον τ. της μτχ. παρκ. ξεκ‑ πβ. ιδιωμ. ξεκώ, κ.ά. (Pern., Ét. linguist. I 430, 473). Ο τ. ξεσκ‑ (Βλάχ.) και η λ. (Du Cange) και σήμ.]

• 1) Κομμάτιασμα, ξέσχισμα·
  • (συνεκδ.) ταλαιπωρία:
    • Κυνήγια και ξεσκίσματα ας έχουσιν οι άλλες (Πανώρ. Γ́ 200 χφ D κριτ. υπ).
• 2) Τραύμα, πληγή:
  • ξεσκίσματα αιματερά (Σουμμ., Παστ. φίδ. Δ́ [946]).
• 3) Μαρτύριο, βασανισμός:
  • Ξεσκίσματα και παίδες (Πιστ. βοσκ. III 6, 110· IV 1, 17).
• 4) Ράκος, κουρέλι:
  • (Μπερτόλδος 80).
• 5) (Συνεκδ.) ρούχο παλιό ή σχισμένο:
  • ο πτωχός ο χωριάτης εγδύθη από την βέσταν και έμεινεν με τα ξεσκίσματά του ολοτρόγυρα (Μπερτόλδος 70).

• Φρ. έχω ξέσκισμα στην πρύμην = έχω διαπράξει κ. ανήθικο, «έχω λερωμένη τη φωλιά μου»:
  • (Μπερτόλδος 24).

[<αόρ. του ξεσχίζω + κατάλ. ‑μα. Για τον τ. ξέκ‑ πβ. ιδιωμ. ξεκώ, κ.ά. (βλ. ξεσχίζω, ετυμολ.), αν όχι εσφαλμ. γρ. αντί ξεσκ‑ (λίγο πιθ. να πρόκ. για λ. 'ξαίκισμα <*εξ‑αικίζω). Ο τ. στο Βλάχ. και σήμ.]