Το σύνολο των περιβαλλόντων στο οποίο εμφανίζεται συστηματικά ένας όρος/ μια μονάδα του γλωσσικού συστήματος. Η έννοια είναι ιδιαίτερα σημαντική στις κατανεμητικές αναλύσεις [distributional analysis], στον βαθμό που κάθε γλωσσική μονάδα θεωρείται ότι έχει μια χαρακτηριστική κατανομή, η οποία εντοπίζεται μέσα από την καταγραφή των θέσεών της στο πλαίσιο μεγαλύτερης γλωσσικής μονάδας: π.χ. η κατανομή των λέξεων διερευνάται στο πλαίσιο της φράσης ή της πρότασης .

Τα είδη κατανομής είναι τέσσερα:

α. Ισοδύναμη κατανομή, όταν οι μονάδες εμφανίζονται στα ίδια ακριβώς περιβάλλοντα. Π.χ. οι λέξεις γιαγιά, γάτα, Μαρία κλπ., που μπορούν να εμφανιστούν στο περιβάλλον Η ____ κοιμάται, έχουν ισοδύναμη κατανομή. Ή οι φθόγγοι [l], [θ], [v] που μπορούν να εμφανιστούν στο ίδιο περιβάλλον, π.χ. [΄pa__i] στα πάλι [΄pali], πάθη [΄paθi], παύει [΄pavi], εμφανίζουν αυτό το είδος της κατανομής. Σχηματικά:

β. Συμπληρωματική κατανομή, όταν μια μονάδα δεν εμφανίζεται ποτέ στο περιβάλλον της άλλης. Π.χ. οι φθόγγοι [γ] και [j], επειδή ποτέ δεν εμφανίζονται στο ίδιο περιβάλλον (ο πρώτος εμφανίζεται πριν από πισινό φωνήεν [a, o, u] και σύμφωνο, ενώ ο δεύτερος πριν από μπροστινό φωνήεν [i, e]), έχουν συμπληρωματική κατανομή. Ομοίως: στο περιβάλλον Η ____ κοιμάται δεν μπορεί να εμφανιστεί ρήμα αλλά ουσιαστικό ή επίθετο∙ κατά συνέπεια, ρήματα και ουσιαστικά/επίθετα βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή. Σχηματικά:

γ. επικαλυπτική κατανομή, όταν δύο μονάδες έχουν κοινά κάποια περιβάλλοντα (και όχι όλα). Π.χ. ενώ τα μορφήματα από {a΄po} και παρά {pa΄ra} μοιράζονται τα ίδια περιβάλλοντα στα αποβαίνω/παραβαίνω, απομένω/παραμένω, αποβολή/παραβολή, δεν ισχύει το ίδιο για τα αποκλείω/*παρακλείω, αποστροφή/*παραστροφή, *απομονή/παραμονή. Με άλλα λόγια, τα κοινά περιβάλλοντα στα οποία εμφανίζονται είναι η τομή των δύο συνόλων. Σχηματικά:

Η επικαλυπτική κατανομή αποτελεί είδος μερικής ισοδυναμίας.

δ. κατανεμητική έγκλειση, όταν δύο μονάδες εμφανίζουν κοινό αριθμό περιβαλλόντων αλλά τα περιβάλλοντα που εμφανίζεται η μία είναι υποσύνολο των περιβαλλόντων της άλλης. Π.χ. τα μόρια να και ας ως δείκτες της υποτακτικής: το να εμφανίζεται και σε κύριες και σε δευτερεύουσες προτάσεις, ενώ το ας μόνο σε κύριες. Σχηματικά:

Και η κατανεμητική έγκλειση αποτελεί είδος μερικής ισοδυναμίας.

Η ολική ή μερική κατανεμητική ισοδυναμία είναι μάλλον ανύπαρκτη ως απόλυτη ταυτότητα περιβαλλόντων δύο στοιχείων/μονάδων, στον βαθμό που τόσο σε φωνολογικό όσο και σε γραμματικό επίπεδο η σειρά των συμφραζομένων στα οποία εμφανίζονται αυτές οι μονάδες υπόκειται σε περιορισμούς που καθορίζονται από τους φωνοτακτικούς , γραμματικούς και σημασιολογικούς κανόνες κάθε γλώσσας. Π.χ. στα ελληνικά δεν επιτρέπονται οι συνδυασμοί /tl/ /sr/ στην αρχή λέξης. Με αυτή την έννοια θα πρέπει να θεωρηθεί ως -απλά- ταυτότητα περιβαλλόντων.

Μ. Θεοδωροπούλου

Πηγές

• Lyons, J. 1968. Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Ελλην. μτφρ. Α. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Ζ. Γαβριηλίδη & Α. Ευθυμίου με τίτλο Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία (Αθήνα: Μεταίχμιο, 2002).
• Κρύσταλ Ντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.

Πεδίο