Φωνητική είναι η επιστήμη που ασχολείται με τη μελέτη των φθόγγων της γλώσσας και των άλλων φαινομένων της ομιλίας ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη γλώσσα στην οποία ανήκουν.

Οι φθόγγοι είναι ήχοι που παράγονται από τα φωνητικά όργανα του ανθρώπου και, κατάλληλα οργανωμένοι, χρησιμεύουν για τη μετάδοση ενός προφορικού γλωσσικού μηνύματος.

Οι φθόγγοι είναι μονάδες της ομιλίας. Αποτελούν φυσικές οντότητες που γίνονται αντιληπτές με τις αισθήσεις και μπορούμε να τις παρατηρήσουμε και να τις περιγράψουμε. Εκδηλώνονται αλληλοδιάδοχα στην αλυσίδα του λόγου και αλληλοεπηρεάζονται με τρόπο που καθιστά μη διακριτά τα μεταξύ τους όρια. Αυτό που ακούμε κατά την ομιλία είναι μια συνεχής ροή ήχων χωρίς να είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε τα όριά τους. Αυτό το συνειδητοποιούμε όταν ακούμε κάποιον να μιλάει μια γλώσσα που δεν γνωρίζουμε. Οι αλληλοεπιδράσεις μεταξύ των φθόγγων στο πλαίσιο της αλληλοδιαδοχής τους κατά την ομιλία έχει ακόμη ως αποτέλεσμα να ποικίλλουν οι πραγματώσεις τους ανάλογα με το φωνητικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται κάθε φορά. Τα παραπάνω συντελούν ώστε τα φαινόμενα της προφοράς να εμφανίζουν μια αστάθεια η οποία δυσχεραίνει την αναγνώριση και την περιγραφή τους. Αυτό εξηγεί τις συχνά έντονες διαφωνίες μεταξύ των φωνητικών όσον αφορά τον χαρακτηρισμό συγκεκριμένων φθόγγων όταν επιχειρούσαν τη φωνητική περιγραφή μιας γλώσσας. Και ενώ αυτή είναι η φυσική πραγματικότητα της ομιλίας, οι ομιλητές μιας γλώσσας δεν έχουν καμιά δυσκολία να διακρίνουν τους φθόγγους και να τους αναγνωρίζουν.

Για κάθε φθόγγο διακρίνουμε τρεις φάσεις: α) την παραγωγή του από τα φωνητικά όργανα του ομιλητή, β) τη μετάδοσή του με τη μορφή ηχητικών κυμάτων και γ) την πρόσληψη και ερμηνεία του από τον ακροατή. Σε καθεμιά από αυτές τις τρεις φάσεις ο φθόγγος γίνεται αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης. Έτσι η φωνητική, ανάλογα με το ποια είναι η φάση του φθόγγου με την οποία ασχολείται, ονομάζεται αρθρωτική, ακουστική και ακροατική.

Η αρθρωτική φωνητική ασχολείται με τη φυσιολογία και τη λειτουργία των φωνητικών οργάνων, δηλαδή των οργάνων του ανθρώπινου σώματος που παράγουν τους φθόγγους, καθώς και με τον τρόπο σχηματισμού και την τυπολογία των φθόγγων.

Η ακουστική φωνητική εξετάζει το πώς οι φθόγγοι που παράγονται από τα φωνητικά όργανα μεταδίδονται με τη μορφή ηχητικών κυμάτων και φτάνουν στο αυτί του ακροατή. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιεί τα μέσα και τις μεθόδους της ακουστικής φυσικής.

Η ακροατική φωνητική ερευνά τόσο τον τρόπο πρόσληψης από το αυτί όσο και επεξεργασίας και ερμηνείας των φθόγγων από τον ακροατή.

Ως κλάδοι της φωνητικής αναφέρονται επίσης η ιστορική φωνητική, που εξετάζει την εξέλιξη των φθόγγων κατά την ιστορική πορεία μιας γλώσσας, και η πειραματική φωνητική, που καταφεύγει στη χρήση οργάνων που επιτρέπουν τη λεπτομερέστερη και ακριβέστερη ανάλυση των φθόγγων.

Φωνητικά αλφάβητα και φωνητική καταγραφή

Οι διάφοροι τύποι φθόγγων που αναγνωρίζει και καταγράφει η φωνητική αποτελούν μια αφαίρεση σε σχέση με τη φυσική πραγματικότητα της ομιλίας. Το σύστημα φθόγγων που διαμορφώνεται αποβλέπει στην όσο το δυνατόν επαρκέστερη καταγραφή της προφοράς μιας οποιασδήποτε γλώσσας. Για τον σκοπό αυτό υπάρχει ανάγκη χρήσης συμβόλων που το καθένα να παριστάνει ένα και μόνο φθόγγο. Επειδή η ορθογραφία (για τις γλώσσες που διαθέτουν ήδη ένα σύστημα γραφής) δεν αποδίδει με πιστότητα τους φθόγγους μιας γλώσσας, προέκυψε η ανάγκη δημιουργίας ενός φωνητικού αλφαβήτου για να αποφευχθούν οι δυσκολίες που προκύπτουν από τις ατέλειες των ορθογραφικών συστημάτων.

Για να είναι καλό ένα φωνητικό αλφάβητο πρέπει να διαθέτει σύμβολα για την παράσταση, όχι μόνο φθόγγων διαφορετικών μεταξύ τους, αλλά και για την απόδοση λεπτών παραλλαγών του ίδιου φθόγγου.

Πράγματι, δημιουργήθηκαν και χρησιμοποιούνται διάφορα φωνητικά αλφάβητα που ποικίλλουν ανάλογα με τις ανάγκες που προορίζονται να εξυπηρετήσουν. Το πιο πλήρες είναι το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο που χρησιμοποιείται σε διεθνή κλίμακα και με μικρές προσαρμογές είναι κατάλληλο για τη φωνητική καταγραφή όλων των γλωσσών του κόσμου.

Α. Χαραλαμπόπουλος

Πηγές

• Abercrombie, D. 1967. Elements of General Phonetics. Εδιμβούργο: Edinburgh University Press.
• International Phonetic Association. 1949. The Principles of the International Phonetic Association. Λονδίνο.
• Marlmberg, B. 1968. La Phonétique. Que sais-je 637. Παρίσι: R.U.F
• Martinet, A. 1976. Στοιχεία γενικής γλωσσολογίας. Μτφρ. Α. Χαραλαμπόπουλος. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
• O' Connor, J.D. 1973. Phonetics. Λονδίνο: Penguin.

Πεδίο