Χατζηιωάννου Κ., Περί των εν τη μεσαιωνική και νεωτέρα Κυπριακη ξένων γλωσσικών στοιχείων, Verlag der Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbücher, Athen, 1936

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• Η μελέτη αποτελείται από 179 σελίδες.
• Το κυρίως μέρος της αποτελείται από γλωσσάρια των ξένων λέξεων της Κυπριακής, όπως καταγράφονται παρακάτω.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

• α) Πρόλογος
• β) Εισαγωγή
• γ) Μέθοδος - Πηγαί
• δ) Τα γαλλικά και ιταλικά μεσαιωνικά δάνεια
• ε) Ολίγα περί φωνητικής
• στ) Βιβλιογραφία
• ζ) Όροι συντετμημένοι
• η) Γλωσσάριον των εκ της Λατινικής λέξεων
• θ) Γλωσσάριον των εκ της Περσικής, Αραβικής και Αρμενικής λέξεων
• ι) Γλωσσάριον των εκ της Γαλλικής και Ιταλικής λέξεων
• ια) Γλωσσάριον των εκ της τουρκικής λέξεων
• ιβ) Ελληνικαί λέξεις παρετυμολογηθείσαι εκ ξένων γλωσσών
• ιγ) Γενικός πίναξ λέξεων
• ιδ) Παροράματα

1) Αντικείμενο

Η καταγραφή των δανείων της Κυπριακής διαλέκτου από τις ξένες γλώσσες με τις οποίες ήρθε σε επαφή διαχρονικά.

2) Εισαγωγή

Η μελέτη εισαγωγικά παρακολουθεί τη γλωσσική ιστορία της Κύπρου (από τα τέλη του 12^ου αιώνα) σε σχέση προς το φαινόμενο του δανεισμού από ξένες γλώσσες.

Οι δόκιμες λατινικές λέξεις μπήκαν στην Κυπριακή διάλεκτο μέσω του Βυζαντίου, οι υστερολατινικές όμως συχνά έχουν εισέλθει μετά τη φραγκική κατάκτηση. Μέσω του Βυζαντίου εισήχθησαν και λίγες περσικές λέξεις, ενώ πολύ περισσότερα περσικά στοιχεία δανείστηκε η Κυπριακή μέσω της τουρκικής.

Η αγορά της Κύπρου από τους Φράγκους Λουζινιάν είχε ως αποτέλεσμα την αθρόα εισροή δανείων από τη γαλλική. Τα δάνεια από την αραβική είτε αφορούσαν λέξεις του εμπορίου, είτε οφείλονταν στην ύπαρξη πολυπληθών αραβόφωνων κοινοτήτων Μαρωνιτών στο νησί, ενώ λίγες αραβικές λέξεις έφεραν και οι Φράγκοι. Κάποια γλωσσικά λείψανα μαρτυρούν και το πέρασμα των Αρμενίων από το νησί.

Τα ιταλικά λεξιλογικά δάνεια δημιουργήθηκαν λόγω των εμπορικών σχέσεων, αλλά και λόγω της ενετικής κατοχής που ξεκινά το 1489. Η συνύπαρξη δανείων από δύο κλάδους των νεολατινικών γλωσσών (γαλλική και ιταλική) δυσχεραίνει την ετυμολόγηση σε ορισμένες περιπτώσεις.

Με την υποδούλωση της Κύπρου στους Τούρκους το 1571, πλήθος τουρκικών λέξεων εισχωρεί στα Κυπριακά. Ο Xατζηιωάννου δε δέχεται την άποψη του G. Meyer ότι υπήρξε σημαντική απευθείας σλαβική και αλβανική επίδραση στον κυπριακό χώρο˙ θεωρεί όμως ότι για καμία από τις λέξεις αυτές δεν είναι βέβαιη η σλαβική ή αλβανική προέλευση.

Στο επόμενο κομμάτι της εισαγωγής γίνεται μνεία της μεθόδου που ακολουθήθηκε και των πηγών από τις οποίες ο συγγραφέας συνέλεξε τα στοιχεία του. Πλήθος κυπριακών κειμένων, πολλά από αυτά μεσαιωνικά (Ασσίζες, Μαχαιράς, κλπ.), χρησιμοποιήθηκαν για τη διαχρονική εξέταση των δανείων της Κυπριακής διαλέκτου. Ως προς την ετυμολόγηση αναφέρεται ότι τα κριτήρια ήταν φωνητικά και ιστορικά.

Ιδιαίτερο κεφάλαιο της εισαγωγής αφιερώνεται στον τρόπο διάκρισης της προέλευσης των δανείων από νεολατινικές γλώσσες (ιταλικά, γαλλικά, προβηγκιανά). Ακολουθεί κεφάλαιο για τις φωνητικές μεταβολές τις οποίες υπέστησαν οι ξένες λέξεις βάσει της προέλευσής τους και των φωνητικών κανόνων της Κυπριακής.

3) Πίνακες

Οι σ. 29-34 της μελέτης περιέχουν πίνακες βιβλιογραφίας και συντομογραφιών. Στις σελίδες 165 έως 179 υπάρχει «Γενικός Πίναξ Λέξεων».

4) Μακροδομή

Το κύριο τμήμα της μελέτης αποτελείται από αλφαβητικά γλωσσάρια των ξένων λέξεων της Κυπριακής κατά γλώσσα (ή ομάδα γλωσσών) προέλευσης σύμφωνα με τα περιεχόμενα (βλ. παραπάνω). Στην κάθε κατηγορία τα εξεταζόμενα λήμματα σημειώνονται με έντονα πλάγια στοιχεία και είσθεση.

5) Μικροδομή

Το λήμμα ακολουθείται από το ερμήνευμά του, εκτός από την περίπτωση των γλωσσικών στοιχείων από την τουρκική, όπου η ετυμολογική προέλευση προηγείται της σημασίας. Εκτός του λημματικού τύπου, του ερμηνεύματος και της λέξης προέλευσης, συχνά παρατίθενται και άλλες πληροφορίες, όπως απόψεις άλλων μελετητών καθώς και παραπομπές σε χωρία που εμπεριέχουν τη λέξη (συχνά τα χωρία προέρχονται από μεσαιωνικά κείμενα).

3. Αξιολογικές παρατηρήσεις

Πρόκειται για μια μελέτη πρωτότυπη, ως προς το υλικό που συγκεντρώνει, αλλά και ως προς το γεγονός ότι αναθεωρεί ή και ανασκευάζει παλαιότερες ετυμολογικές προτάσεις. Ο συγγραφέας έχει αντλήσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία από την προϋπάρχουσα βιβλιογραφία, ακολουθεί σταθερές μεθοδολογικές αρχές. Η παρουσιάση του υλικού γίνεται με μία σαφή και εύληπτη δομή. Για τους παραπάνω λόγους, αλλά και επειδή διεξέρχεται το θέμα συνολικά και όχι εν μέρει, αποτελεί μία από τις αξιολογότερες μελέτες πάνω στο ζήτημα των ξένων στοιχείων της Κυπριακής.

Για τα ειδικά θέματα που προκύπτουν από την ετυμολόγηση των λέξεων γίνεται διεξοδικότερη αναφορά στις βιβλιοκρισίες των Dawkins και Κριαρά (Dawkins, Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher 13, 1937, 104-109;

Kriaras, Byzantinische Zeitschrift 37, 1937, 394-399). Ο Dawkins σημειώνει ότι, σε κάποιες περιπτώσεις, θα έπρεπε να είχε δοθεί μεγαλύτερο βάρος στις ιστορικές μαρτυρίες και μικρότερο στην προφορά και γραφή των λέξεων ως στοιχείων που θα οδηγούσαν στην ορθότερη κάποτε σύνδεση των δάνειων λέξεων με τη γλώσσα προέλευσης τους. Επίσης, παρατηρεί ότι κάποιες φορές η τάση να αποδίδεται μία λέξη στην Προβηγκιανή και όχι στην παλαιά Γαλλική, δεν είναι καλά στηριγμένη στα λεξικογραφικά δεδομένα από τις δύο αυτές γλώσσες.

Παρουσίαση: Ανθούλα Ζαγκλαβήρα