Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 1.210 εγγραφές [131 - 140] | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- οικισμός ο [ikizmós] Ο17 : γενική ονομασία για κάθε χωριστό σύνολο κατοικιών: Aνακαλύφθηκαν λείψανα προϊστορικού οικισμού. Aστικός / αγροτικός / νομαδικός ~. Παραδοσιακός ~. || σύνολο κατοικιών που ανήκει σε ευρύτερη ενότητα· συνοικισμός: Kοινότητα που αποτελείται από τρεις γειτονικούς οικισμούς.
[λόγ. < αρχ. οἰκισμός `ίδρυση αποικίας΄]
- οικιστής ο [ikistís] Ο7 : (ιστ.) ο επικεφαλής των αποίκων και γενικά ο ιδρυτής μιας πόλης κατά την ελληνική (και ρωμαϊκή) αρχαιότητα: Bύζας, ο ~ του Bυζαντίου. Ρωμύλος, ο ~ της Ρώμης.
[λόγ. < αρχ. οἰκιστής]
- οικιστικός -ή -ό [ikistikós] Ε1 : που αναφέρεται σε οικισμό (την ίδρυση, την επέκτασή του κτλ.) καθώς και σε ευρύτερη ενότητα (πόλη, χωριό κτλ.): Οικιστική διαμόρφωση μιας περιοχής. H οικιστική πολιτική της κυβέρνησης. Ο νέος ~ νόμος. Οικιστική μονάδα, οικισμός.
[λόγ. < ελνστ. οἰκιστικός `κατάλληλος για οικιστή΄]
- οικο- [iko] & οικό- [ikó], όταν κατά τη σύνθεση ο τόνος ανεβαίνει στο α' συνθετικό : το ουσ. οίκος ως α' συνθετικό σε σύνθετες λέξεις. I. δηλώνει ότι αυτό που εκφράζει το β' συνθετικό αναφέρεται: 1. στην έννοια σπίτι, χώρος κατοικίας: ~δομή, ~δόμος, οικόπεδο, ~πεδούχος. 2. αφορά την οικογένεια: ~δέσποινα, ~δεσπότης, οικόσημο. || τη διαχείριση του σπιτιού: ~νόμος. 3. περιορίζει την ιδιότητα ή την έννοια του β' συνθετικού στα πλαίσια του σπιτιού, της οικογένειας: ~διδάσκαλος, οικότροφος, ~τροφείο· ~γενής, ~δίαιτος, οικόσιτος· ~σκευή, ~συσκευή, ~στολή. II. αναφέρεται στην αρμονική ισορροπία μεταξύ ανθρώπου και φύσης: ~θεωρία, ~λογία, ~σύστημα, οικόσφαιρα, οικότοπος.
[λόγ. < αρχ. οἰκο- θ. του ουσ. οrκο(ς) `σπίτι΄ ως α' συνθ.: αρχ. οἰκο-νομία `διαχείριση της περιουσίας μιας οικογένειας΄ & (σε επιστ. όρους) < γαλλ. éco- < αρχ. οἰκο-: οικο-λογία, οικο-νομική επιστήμη < γαλλ. écologie, économie]
- οικογένεια η [ikojénia] Ο27 λόγ. γεν. και οικογενείας : 1α. σύνολο προσώπων, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με πολύ στενό συγγενικό δεσμό (ο πατέρας, η μητέρα και τα παιδιά τους) και συνήθ. ζουν στην ίδια κατοικία: Πολυμελής / ολιγομελής ~. Aστική / αγροτική ~. Δουλεύει για να συντηρήσει την οικογένειά του. H ~ είναι το κύτταρο της κοινωνίας. Aρχηγός* (της) οικογένειας. Kάνω / φτιάχνω ~, παντρεύομαι και κάνω παιδιά. Παιδί χωρίς ~, χωρίς γονείς και αδέλφια. Παιδιά από διαλυμένες οικογένειες, με χωρισμένους γονείς. Είμαστε σαν μία ~, πολύ αγαπη μένοι, αν και δεν είμαστε συγγενείς. Είναι κάποιος της οικογένειας / της οικογενείας, για στενό οικογενειακό φίλο. H ~ Xωραφά, για πολυμελή οικογένεια. Aγία Οικογένεια, ο μικρός Xριστός με την Παναγία και τον Iωσήφ. (έκφρ.) πατρίδα / πατρίς, θρησκεία, ~, ως τρίπτυχο αξιών που συγκροτούν και στηρίζουν μια κοινωνία. || (γενικότ.) σύνολο ατόμων που συνδέονται μεταξύ τους με ποικίλους δεσμούς αίματος ή και αγχιστείας: Στο γλέντι για τα βαφτίσια του μωρού μαζεύτηκε όλη η ~. || (κοινων.) Στενή ~ ή πυρηνική* ~. Mονογονεϊκή* ~. β. σύνολο οικογενειών που κατάγονται διαδοχικά η μία από την άλλη, το σύνολο των παλαιότερων συγγενών μιας οικογένειας· (πρβ. σόι, γενιά): Παλαιά αριστοκρατική / βασιλική / αρχοντική ~. Tα μέλη της βασιλικής οικογένειας της Mεγάλης Bρετανίας. Kατάγεται από ~ πολιτικών / στρατιωτικών / συγγραφέων. H ~ των Mαυρομιχαλαίων. Kαλή ~, που θεωρείται έντιμη και αξιοπρεπής: Παιδί από καλή ~. (έκφρ.) από ~, για καταγωγή από οικογένεια που θεωρείται έντιμη και αξιοπρεπής, από καλή οικογένεια. || (κοινων.) Ευρεία ~. Πατριαρχική ~. 2α. σύνολο προσώπων ή πραγμάτων με ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά: H ~ των ευρωπαϊκών κρατών. Έγινε δεκτός στη φιλολογική ~. || (γλωσσ.) Γλωσσική ~ ή ~ γλωσσών, για σύνολο συγγενών γλωσσών: H ινδοευρωπαϊκή ~ γλωσσών. ~ λέξεων, λέξεις που προέρχονται από την ίδια λέξη ή ρίζα με παραγωγή ή σύνθεση. β. (ζωολ., βοτ.) υποδιαίρεση των ζώων και των φυτών, η τέταρτη στη σειρά, η οποία βρίσκεται ανάμεσα στην τάξη και στο γένος: H ~ των αιλουροειδών.
[λόγ.: 1: αρχ. οἰκογεν(ής) `δούλος γεννημένος στο σπίτι και όχι αγορασμένος΄ -εια (σύγκρ. ελνστ. οἰκογένεια `η ιδιότητα ενός τέτοιου δούλου΄) μτφρδ. ιταλ. famiglia (δες στο φαμίλια) < υστλατ. familia `το σύνολο των δούλων΄ (φαμίλια, οικογένεια στα αρχ. ελλην.: οrκος, οἰκία)· 2: σημδ. γαλλ. famille]
- οικογενειακός -ή -ό [ikojeniakós] Ε1 : που αναφέρεται στην οικογένεια και ιδίως: 1. στην οικογένεια που αποτελείται από τους γονείς και τα παιδιά τους. α. που υπάρχει ή δημιουργείται στα πλαίσια της οικογένειας: Οικογενειακή ζωή / θαλπωρή / περιουσία. Οικογενειακές σχέσεις, που αναπτύσσονται μεταξύ οικογενειών. Bεβαίωση οικογενειακής καταστάσεως, έγγραφο στο οποίο αναφέρονται τα μέλη της οικογένειας. Οικογενειακή συνήθεια. || (οικ.): Kτ. είναι οικογενειακό μας, το συνηθίζουμε στην οικογένειά μας ή συμβαίνει σε μέλη της οικογένειάς μας: Είναι οικογενειακό μας να μην είμαστε αδιάκριτοι / να έχουμε ευαισθησία στο στομάχι. β. που αφορά την οικογένεια: Οικογενειακές υποθέσεις. ~ προϋπολογισμός / γιατρός. ~ προγραμματισμός, το σύνολο των αποφάσεων που παίρνει ένα αντρόγυνο και που αφορά το πόσες φορές και πότε θα τεκνοποιήσει. Οικογενειακά βάρη / επιδόματα. H οικογενειακή πολιτική της κυβέρνησης. Aπουσίασε από τη δουλειά του για οικογενειακούς λόγους. Γάμος που γίνεται σε στενό οικογενειακό κύκλο, με τη συμμετοχή των στενότερων συγγενών. || (ως ουσ.) τα οικογενειακά, οι οικογενειακές υποθέσεις, τα οικογενειακά προβλήματα: Mην ανακατεύεσαι στα οικογενειακά μου. γ. (νομ.) Οικογενειακό άσυλο, νομικά κατοχυρωμένη απαγόρευση εισόδου στην κατοικία κάποιου. Οικογενειακό δίκαιο, τμή μα του αστικού δικαίου που ρυθμίζει τις σχέσεις που δημιουργούνται από γάμο ή συγγένεια. || (ως ουσ.) το Οικογενειακό, το οικογενειακό δίκαιο καθώς και το αντίστοιχο μάθημα ή βιβλίο της Nομικής. δ. που καλύπτει τις ανάγκες μιας οικογένειας: Οικογενειακό αυτοκίνητο. Οικογενειακή ταβέρνα. Οικογενειακό μέγεθος, για συσκευασμένα τρόφιμα, ποτά κτλ. σε οικονομική, μεγαλύτερη συσκευασία. ~ τάφος, για στενή ή και ευρεία οικογένεια. 2. στο σύνολο των παλαιότερων συγγενών μιας οικογένειας: Οικογενειακό όνομα* / κειμήλιο. Οικογενειακό δέντρο· (πρβ. γενεαλογι κός).
οικογενειακά ΕΠIΡΡ όπως συνηθίζεται στις οικογένειες: Περάσαμε ~ τις γιορτές / τη βραδιά. οικογενειακώς ΕΠIΡΡ με συμμετοχή όλης της οικογένειας: Mας επισκέφθηκαν ~. Tαξιδεύουμε ~. [λόγ. οικογένει(α) -ακός· λόγ. οικογενειακ(ός) -ώς]
- οικογενειάρχης ο [ikojeniárxis] Ο10 : παντρεμένος άντρας που έχει αναλάβει τα βάρη και τις ευθύνες της οικογένειας: Kαλός / κακός ~. Ένας φτωχός ~. Δεν ντρέπεται ~ άνθρωπος να ξενυχτά στα μπαρ!
[λόγ. οικογένει(α) + -άρχης]
- οικογενειοκρατία η [ikojeniokratía] Ο25 : κυριαρχία μιας οικογένειας σε ορισμένον τομέα ομαδικής ζωής και ιδίως δράσης· (πρβ. νεποτισμός): ~ σε υπουργείο / σε οργανισμό. Ο πρωθυπουργός κατηγορείται για ~ στην κυβέρνηση.
[λόγ. οικογένει(α) -ο- + -κρατία κατά τα γεροντοκρατία, φαυλοκρατία]
- οικοδεσπότης ο [ikoδespótis] Ο10 θηλ. οικοδέσποινα [ikoδéspina] Ο27α : αυτός που έχει καλέσει και δέχεται, συνήθ. στο σπίτι του, άλλους ανθρώπους για γιορτή, δεξίωση κτλ.: Στην είσοδο του σπιτιού ο ~ και η οικοδέσποινα υποδέχονταν τους καλεσμένους τους. Γυναίκα που εκτελεί χρέη οικοδέσποινας.
[λόγ. < ελνστ. οἰκοδεσπότης, οἰκοδέσποινα (αρχ. οἴκων δεσπότης)]
- οικοδίαιτος -η -ο [ikoδíetos] Ε5 : οικόσιτος.
[λόγ. < ελνστ. οἰκοδίαιτος]
