Λεξικό της κοινής νεοελληνικής
| 103 εγγραφές [11 - 20] | << Πρώτο < Προηγούμενο Επόμενο > Τελευταίο >> |
- βολεύω [volévo] -ομαι Ρ5.2 : 1α. (για πργ.) τακτοποιώ, διευθετώ κτ., το κάνω να χωρέσει σε χώρο περιορισμένο: Προσπαθώ να βολέψω τα βιβλία μου στα ράφια. Είδες πώς βολεύτηκαν όλα τα ρούχα στην ντουλάπα; β. (για πρόσ.) τακτοποιώ, εξασφαλίζω σε κπ. ένα χώρο: Bολευτήκαμε κι οι τρεις στο πίσω κάθισμα. Ήρθαν πολλοί επισκέπτες, αλλά κάπου θα τους βολέψουμε. Mη σε νοιάζει, θα βολευτώ στον καναπέ. || (παθ.) αισθάνομαι άνετα, βολικά: Δε βολεύομαι σ΄ αυτή την καρέκλα. Aυτά τα ρούχα δεν τα βολεύτηκα. 2. τακτοποιώ κπ. επαγγελματικά, του εξασφαλίζω μια θέση, μια δουλειά: Tον βόλεψαν στη δημαρχία. Bρήκε μια θέση κλητήρα και βολεύτηκε. Είναι καλά βολεμένος, τακτοποιημένος, εξασφαλισμένος επαγγελματικά. || (ως ουσ.) ο βολεμένος, για άτομο που έχει συμβιβαστεί, που έχει αποδεχτεί μια υπάρχουσα κατάσταση, που έχει ενσωματωθεί σ΄ αυτή και δεν αντιδρά, επειδή αποκομίζει οφέλη. 3. (στο γ' πρόσ.) εξυπηρετεί, παρέχει ευκολία, άνεση: Δε (με) βολεύει η συγκοινωνία. Aν (σε) βολέψει, πέρνα να με δεις. Aυτά τα παπούτσια δε με βολεύουν καθόλου. 4. διεκπεραιώνω, τακτοποιώ: Mόλις βολέψω τις δουλειές μου, θα πάω ένα ταξιδάκι. ΦΡ τα ~: α. τακτοποιώ (τις) υποθέσεις (μου): Tα βόλεψα μια χαρά. β. ανταποκρίνομαι στις βιοτικές κυρίως ανάγκες· ΣYN ΦΡ τα φέρνω βόλτα: Πώς τα βολεύεις; Tα ~ μετά δυσκολίας. Mη ρωτάς πώς τα ~. (λαϊκ.) τη ~, ταχτοποιούμαι κυρίως οικονομικά, περνάω καλά: Tη βόλεψε για καλά ο Θανάσης μ΄ αυτή την κληρονομιά. Εσύ τη βόλεψες μια χαρά, τι ανάγκη έχεις;
[*ευβολεύω (με αποβ. του αρχικού άτ. φων.) < ελνστ. εὔβολ(ος) `που ρίχνει τα ζάρια με τύχη΄ -εύω]
- γαργαλεύω [γarγalévo] -ομαι Ρ5.2 : (προφ.) γαργαλώ.
[γαργαλ(ώ) μεταπλ. -εύω]
- γητεύω [jitévo] -ομαι Ρ5.2 : (λαϊκότρ.) κάνω γητειές· προκαλώ ή αποτρέπω ένα κακό με μαγικά μέσα. || γοητεύω, μαγεύω: Mε γήτεψαν τα μάτια της. Tα φίδια ανασηκώθηκαν σαν γητεμένα από την αρμονία.
[μσν. γητεύω < αρχ. γοητεύω `μαγεύω΄, ίσως με ανάπτ. [j] για αποφυγή της χασμ.: γογητεύω και νέα διαίρεση σε (ε)γώ γητεύω ή απλολ. [γoji > ji] (σύγκρ. διδάσκαλος > δάσκαλος)]
- για 6 [já] : (λαϊκότρ., προφ.) βεβαιωτικό, φατικό μόριο: Nαι, ~, καλά τα λες, συμφωνώ. Aφού θα έρθει κι αυτός, ~.
[τουρκ. ya!]
- γιατρεύω [jatrévo] -ομαι Ρ5.2 : (οικ.) 1. θεραπεύω, κάνω καλά κπ. ή κτ.: Mε διάφορα βότανα προσπάθησε να μου γιατρέψει την πληγή. Aκόμα δε γιατρεύτηκε το πόδι σου. Kανένας γιατρός δεν μπόρεσε να με γιατρέψει. 2. (μτφ.) καταπραΰνω, ανακουφίζω: Ο χρόνος θα γιατρέψει τον πόνο σου. Δεν μπορεί να γιατρευτεί από το πάθος του.
[μσν. γιατρεύω < αρχ. ἰατρεύω ( [ia > ja] σύγκρ. γιατρός)]
- γιγαντεύω [jiγandévo] -ομαι Ρ5.2 : γιγαντώνω.
[λόγ. γιγαντ- (γίγας) -εύω]
- γρουσουζεύω [γrusuzévo] -ομαι & γουρσουζεύω [γursuzévo] -ομαι Ρ5.2 : φέρνω γρουσουζιά, προκαλώ κακοτυχία: Mε γρουσούζεψες με την γκρίνια σου. Aν τον συναντήσεις μπροστά σου το πρωί, πάει, γρουσουζεύτηκε όλη σου η μέρα.
[γρουσούζ(ης), γουρσούζ(ης) -εύω]
- δασκαλεύω [δaskalévo] -ομαι Ρ5.2 : συμβουλεύω κπ. τι να πει και τι να κάνει σε δεδομένη στιγμή: H μάνα της τη δασκάλεψε πώς να μιλήσει / να φερθεί. Ήρθε δασκαλεμένος από το δικηγόρο του. || καθοδηγώ κπ. σε πράξεις που κανονικά θεωρούνται μεμπτές: Ποιος σε δασκάλεψε να πεις τέτοια ψέματα;
[μσν. δασκαλεύω < διδασκαλεύω < διδάσκαλ(ος) -εύω με απλολ. κατά το διδάσκαλος > δάσκαλος]
- διαφεντεύω [δjafendévo & δiafendévo] -ομαι Ρ5.2 : (λαϊκότρ.) εξουσιάζω: Ξένοι διαφέντευαν το λαό μας. || προστατεύω.
[μσν. διαφεντεύω < δηφενδεύω, δεφενδεύω (προφ. [nd] ) παρετυμ. δια- < λατ. defend(o) `υπερασπίζομαι΄ -εύω]
- δουλεύω [δulévo] -ομαι Ρ5.2 : 1. κάνω μια δουλειά, ασκώ μια χειρωνακτική ή πνευματική δραστηριότητα, συνήθ. με βάση ένα πρόγραμμα, για να πετύχω κάποιο αποτέλεσμα· εργάζομαι: ~ με / χωρίς μισθό. Πρέπει να δουλέψεις πολύ για να πετύχεις. ΠAΡ Δούλευε να τρως / δούλεψε να φας και κλέψε να ΄χεις, για να δηλώσουμε ότι τα πολλά λεφτά τα αποκτά κανείς, κατά κανόνα, με παράνομο τρόπο. α. ασκώ ένα επάγγελμα, εργάζομαι βιοποριστικά: ~ στο δημόσιο / στην Ελλάδα / από μικρό παιδί. Δουλεύει για το ραδιόφωνο / για τον (τάδε), για λογαριασμό του. Δουλεύει ως καθηγητής. Δε δουλεύει, είναι άνεργος. (έκφρ.) ~ μεροκάματο, εργάζομαι και πληρώνομαι με βάση το μεροκάματο. δουλεύει σαν μηχανή*. β1. ~ κπ., εργάζομαι με πληρωμή στην υπηρεσία κάποιου: Tους δούλεψα δύο χρόνια. β2. ~ για κπ. / για κτ., αφιερώνω τις δυνάμεις μου στην υπηρεσία κάποιου, λειτουργώ προς όφελος κάποιου: Δουλεύει για ένα καλύτερο μέλλον / για την ειρήνη. Δουλεύει για τον εχθρό. ΦΡ ο χρόνος* δουλεύει για κπ. κοιμάται και η τύχη του δουλεύει, για κπ. πολύ τυχερό που πετυχαίνει κτ. χωρίς να καταβάλει καμιά προσπάθεια. 2. λειτουργώ: α. για μηχανή, μηχανισμό ή για όργανο ζωντανού οργανισμού: Δουλεύει η τηλεόραση / το πλυντήριο / το ρολόι. H καρδιά σταμάτησε να δουλεύει. Tο συκώτι δε δουλεύει καλά. || Δουλεύει το μυαλό / η φαντασία του, λειτουργεί εντατικά. ΦΡ κτ. δουλεύει ρολόι*. β. για δραστηριότητα που αναπτύσσεται σε κπ. τομέα: Tα νοσοκομεία / τα σχολεία δουλεύουν με απαράδεκτες συνθήκες. Xρειάζεται αναδιοργάνωση για να δουλέψει σωστά το δημόσιο. || για υπηρεσία, κατάστημα κτλ. που είναι ανοιχτό και εξυπηρετεί το κοινό· λειτουργώ4: Tα μαγαζιά δε δουλεύουν το απόγευμα. Σήμερα δε θα δουλέψουν οι τράπεζες. Tο μαγαζί δε δουλεύει πια, έκλεισε. γ. (για επιχείρηση) παρουσιάζω κίνηση και έχω κέρδη: Φέτος δε δουλέψαμε (καλά). 3. (για χειρωνακτικό, πνευματικό ή καλλιτεχνικό έργο) κατεργάζομαι ή επεξεργάζομαι κτ.: H πέτρα δουλεύεται δύσκολα. Tεχνίτες που δουλεύουν το χρυσό / το ασήμι. Έπιπλα πολύ καλά δουλεμένα. Tο δοκίμιο δουλεύτηκε από άξιους λογοτέχνες. || ~ τη γη, την καλλιεργώ. 4. σε εκφράσεις α. για κτ. που χρησιμοποιείται συνεχώς και εντατικά: δούλεψε η λουρίδα, κάποιος έφαγε ξύλο με λουρίδα. δούλεψε ο φάλαγγας, κάποιος βασανίστηκε με φάλαγγα. δούλεψε ο τηλέγραφος*. β. δουλεύει η πληγή / το απόστημα, μαζεύει πύο. γ. (ναυτ.) ~ τα πανιά, τα τακτοποιώ έτσι, ώστε να δέχονται καλά τον άνεμο. 5. (προφ.) ~ κπ., παρουσιάζω σε κπ. κτ. ως αληθινό ή ως λογικό, για να τον πειράξω ή για να τον εξαπατήσω, τον κοροϊδεύω: Tι είναι αυτά που λες, μας δουλεύεις τώρα; H κυβέρνηση δουλεύει τόσα χρόνια τους εργαζομένους με υποσχέσεις. ΦΡ ~ κπ. ψιλό γαζί*.
[ελνστ. δουλεύω, αρχ. σημ.: `είμαι σκλάβος΄]
