Γ. Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-69.

Η πρώτη μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 (Ασκύφου, 21/8),ξέσπασε μέσα σε συνθήκες ιδιαίτερα δυσμενείς, διπλωματικές και στρατιωτικές ,παρά την για πρώτη φορά έμπρακτη εκδήλωση συμπαράστασης από την Ελληνική Κυβέρνηση: επικρατούσε διχασμός απόψεων, μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων (αντίθετη η Αγγλία, αλλά ένθερμος υποστηρικτής της η Ρωσία), αλλά και στην ελληνική πολιτική ζωή (οπαδός της Επανάστασης ο ρωσόφιλος Α. Κουμουνδούρος, είχε ως αντίθετο απέναντι του τον Αγγλόφιλο Δ. Βούλγαρη, με τον οποίο συμφωνούσε και ο υπεύθυνος πρωθυπουργός Μπενιζέλος Ρούφος). Επιπλέον και η δύναμη πυρός των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί ήταν μεγάλη. Την Επανάσταση βοηθούσαν βέβαια ειδικές επιτροπές που συστήθηκαν στην Αθήνα και τη Σύρο, αλλά δεν επαρκούσαν για να αντισταθμίσουν την υπεροχή αυτή των Τούρκων, ούτε ν’ αποτρέψουν τα αντίποινα στον άμαχο πληθυσμό που βρισκόταν στο έλεος του κατακτητή. Η Επανάσταση με το σύνθημα «Ένωσις ή Θάνατος» οργανώθηκε στρατιωτικά και πολιτικά με την ίδρυση της «Προσωρινής Κυβέρνησης Κρήτης» και σύντομα γενικεύθηκε. Οι πραγματικά επικοί αγώνες της Κρήτης με τον υπεράριθμο τουρκικό στρατό και αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου (8/11/1866), είχαν διεθνή απήχηση και ξεσήκωσαν κύμα συμπαράστασης σ’ ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο και την Αμερική, καθώς και στα Βαλκάνια απ’ όπου πολλοί εθελοντές ήρθαν να πολεμήσουν στο πλευρό των Κρητικών. Η σουλτανική αντίδραση ύστερ’ από τη διεθνή κατακραυγή, ήταν να προτείνει σχέδιο ανακωχής και ν’ αντικαταστήσει τον Τούρκο διοικητή Μουσταφά πασά με τον ικανότερο σερασκέρη Ομέρ. Παρά τις σφαγές των αμάχων, ο Σουλτάνος δεν κατόρθωσε να αποκτήσει τον έλεγχο στο νησί. Αναζητώντας πολιτική λύση οι Μ. Δυνάμεις και θέλοντας να αποσοβήσουν έναν Ελληνοτουρκικό πόλεμο, απαίτησαν από την Ελλάδα να πάψει να στηρίζει με κάθε τρόπο τη Κρητική Επανάσταση, ενώ η Τουρκία είχε προβεί ήδη σε χειρονομία καλής θέλησης παρέχοντας αμνηστεία στους επαναστάτες και νέα προνόμια στους Χριστιανούς. Η ουσία πάντως ήταν ότι και μετά τη νέα Συνθήκη των Παρισίων (1869) και παρά το ότι είχε αποδειχτεί η τουρκική αδυναμία έναντι των επαναστατών, η Κρήτη εξακολουθούσε να βρίσκεται υπό σουλτανική κυριαρχία. Η μόνη πρόοδος που είχε σημειωθεί στις τουρκοκρητικές σχέσεις και έθετε σε νέες βάσεις το Κρητικό Ζήτημα, ήταν η εφαρμογή του σουλτανικής έμπνευσης «Οργανικού Νόμου» (3-2-1868),με τον οποίο οργανωνόταν διοικητικά η Κρήτη και κατοχυρώνονταν τα χριστιανικά προνόμια στο τομέα της συμμετοχής στην εξουσία και των οικονομικών υποχρεώσεων προς την Πύλη.