Α. Ο Αγώνας της Εθνεγερσίας στη Κρήτη (1821-1830)

1. Η πρώτη περίοδος (1821-1824) α, β, γ, δ

Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες , τις δυσμενείς επιτόπιες συνθήκες και την ανύπαρκτη ουσιαστικά ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης στο νησί, η Κρήτη μετέσχε στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 από τον πρώτο κιόλας χρόνο. Η συμμετοχή των Κρητικών στην Εθνεγερσία προκάλεσε τα πρώτα αντίποινα από τον κατακτητή που εξαπόλυσε μεγάλη σφαγή στο Ηράκλειο στις 24-6-1821. Πολιτικά η επαναστατημένη Κρήτη οργανώθηκε από τον απεσταλμένο του Δ. Υψηλάντη Μιχαήλ Κομνηνό Αφεντούλη (Νοέμβριος 1821),ο οποίος αφενός κατόρθωσε να συντηρήσει το επαναστατικό κλίμα και αφετέρου να συγκροτήσει ενιαία κεντρική εξουσία («Σχέδιον Προσωρινής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης»),η οποία θα διηύθυνε τον Αγώνα βάσει των διατάξεων του «Προσωρινού Πολιτεύματος της Κρήτης» (Μάιος 1822). Από τον Μάιο όμως του 1822, μέχρι τον Μάιο του 1824,η Επανάσταση στην Κρήτη γνώρισε τη πρώτη σοβαρή κρίση εξαιτίας της σύμπραξης των Τούρκων με τον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ,ο οποίος έστειλε στο νησί τον ικανότατο, όπως αποδείχθηκε Χουσείν Βέη. Ο Χουσείν κατόρθωσε με σειρά επιτυχιών και ραγδαία προέλαση να καταστείλει σκληρά όλες τις επαναστατικές εστίες σε σημείο που να θεωρείται ότι η επαναστατική φλόγα έσβησε στην Κρήτη οριστικά τον Μάιο του 1824. Ένα μήνα νωρίτερα (Απρίλιος), είχε εγκαταλείψει τη Κρήτη και ο πολιτικός απεσταλμένος του Ι. Κωλέττη Ι. Τομπάζης, ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον αμφισβητούμενο από τους επαναστάτες Αφεντούλη και είχε συμβάλει στη ψήφιση του «Οργανισμού της Ενιαυσίου Τοπικής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης»κατά το πρότυπο του Α’ Συντάγματος της Επιδαύρου. Μεταξύ 1825-1828 όμως ,η επανάσταση αναζωπυρώθηκε με τον ερχομό των Δ. Καλλέργη και Ε. Αντωνιάδη, υπό την ηγεσία των οποίων οι Κρητικοί κατέλαβαν τα δύο φρούρια της, Γραμπούσας και του Κισσάμου και τα υπεράσπισαν αποτελεσματικά από τους Τουρκοαιγύπτιους. Οι ελπίδες για τη δημιουργία ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους που γέννησε η Ιουλιανή Σύμβαση του Λονδίνου (1827),στο οποίο θα περιλαμβάνονταν όλες οι επαναστατημένες περιοχές, αποτέλεσαν την αιτία εντατικότερης συνέχισης της Επανάστασης στη Κρήτη. Επί Καποδίστρια οι Κρητικοί, παρά τις συστάσεις για την κατάπαυση της πειρατείας και τη διακοπή της Επανάστασης, βρίσκονταν σε επαναστατικό αναβρασμό, έχοντας περιορίσει τους Τούρκους στα μεγάλα φρούρια. Η αποστολή Αγγλικού στόλου και του Βαρώνου Ρέϊνεκ, ως μεσολαβητή (1828),δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα προς την κατεύθυνση της ειρήνευσης και ο Κυβερνήτης υποχρεώθηκε να αποδεχτεί την κατάσταση, στέλνοντας μάλιστα τον Ι. Τομπάζη να διευθύνει την επιχείρηση, εναντίον της κατεχόμενης από τους Τούρκους Σητείας, η οποία όμως απέτυχε. Με τον ίδιο ρυθμό συνεχίστηκε η Επανάσταση και το 1829,οπότε ολόκληρο το νησί βρισκόταν υπό των έλεγχο των επαναστατών ,εκτός των φρουρίων των Χανίων, του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου και οι συνθήκες για συμπερίληψη της Κρήτης στο νέο Κράτος ήταν περισσότερο από ποτέ πρόσφορες. Η διάψευση των προσδοκιών για την ένωση με το πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 που απέκλεισε τη Κρήτη από το ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος, προκάλεσε πικρία και αγανάκτηση στους Κρητικούς που δικαιολογημένα στράφηκαν εναντίον του Καποδίστρια. Δύο έγγραφα του Κρητικού Συμβουλίου, μία προκήρυξη προς την Ελεύθερη Ελλάδα (22-4-1830) και μία Διαμαρτυρία προς τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις (23-11-1830), καθώς και η μόνιμη Επιτροπή που εξελέγη με τη τελευταία συνεδρίαση του Συμβουλίου για την παρακολούθηση των σχετικών διπλωματικών εξελίξεων, θεωρείται ότι οριοθετούν την έναρξη του λεγόμενου Κρητικού Ζητήματος, ως μέρους του Ανατολικού Ζητήματος. Κύριο ρόλο στο όλο πρόβλημα θα διαδραματίσει η Αγγλία καθώς η διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας(συμπεριλαμβανομένης και της διατήρησης της τουρκικής κυριαρχίας στη Κρήτη)εξυπηρετούσε τα οικονομικά συμφέροντά της στη Μεσόγειο.