Δ. Προσφυγικά ρεύματα κατά την περίοδο 1914-1922

1. Στην αρχή της β΄ 10/ετίας του 20ου αιώνα (1910-1920), είχε διαμορφωθεί μία ιστορική συγκυρία, εξαιρετικά δυσμενής για τη συνέχιση της διαβίωσης των Ελλήνων στα ασιατικά εδάφη της Τουρκίας. Τη συνέθεταν 3 παράγοντες: α) η οικονομική, πνευματική και δημογραφική ανάπτυξη του Ελληνικού στοιχείου που εκδηλωνόταν με ζωηρή παρέμβαση στη τουρκική δημόσια ζωή (σχολεία, σύλλογοι, κοινωφελή ιδρύματα, κ.λ.π) β) η αφύπνιση του εθνικού συναισθήματος των Τούρκων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την έμπρακτη εκδήλωση εχθρότητας απέναντι στις μειονότητες, κυρίως των Ελλήνων και των Αρμενίων και γ) η οξύτητα των σχέσεων Ελλάδας-Τουρκίας, μετά τη νικηφόρο για τη πρώτη έκβαση των βαλκανικών πολέμων και λόγω της εκκρεμότητας οριστικής κατακύρωσης των νησιών του Αν. Αιγαίου σ’ αυτήν, οξύτητα η οποία επιδεινώθηκε με την είσοδο της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό των, παραδοσιακά εχθρικών προς τα Ελληνικά συμφέροντα, Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Υπό την καθοδήγηση Γερμανών στρατιωτικών συμβούλων και ενόψει της εμπλοκής της στις επιχειρήσεις του Βαλκανικού Μετώπου η Τουρκία, έθεσε σε εφαρμογή σχέδιο συστηματικού αφελληνισμού των Μικρασιατικών περιοχών με το πρόσχημα της χρησιμοποίησής τους για στρατιωτικούς σκοπούς. Η τακτική αυτή που πήρε τις μορφές εποικισμού με μουσουλμανικούς πληθυσμούς εκεί όπου προηγουμένως κατοικούσαν Έλληνες, εκτόπιση των δεύτερων στο εσωτερικό της Ανατολίας, λήψη επώδυνων οικονομικών μέτρων για την ανθηρή εμπορική τάξη των Ελλήνων εμπόρων και επάνδρωση των «ταγμάτων εργασίας» με χριστιανούς άντρες, άνω των 45 ετών κ.α, είχε ως αποτέλεσμα, μέχρι το 1918,να εγκαταλείψουν οριστικά τη Μ. Ασία πάρα πολλοί Έλληνες.

2. Μεταξύ 1916 και 1920 ήρθαν και άλλοι πρόσφυγες στην Ελλάδα, συνολικά περί τους 800000. Ένα μεγάλο μέρος προερχόταν από τη βουλγαροκρατούμενη ,κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Βαλκανικού Μετώπου, και πάλι Μακεδονία ,κατόπιν σχετικής συμφωνίας ανταλλαγής μεταξύ των 2 χωρών (Νοεμ. 1919). Πρόσφυγες επίσης ήρθαν και από περιοχές όπου επικρατούσε επαναστατικός ή πολεμικός αναβρασμός, όπως από τη Ρωσία (1919-1921),από τη Ρουμανία και από τα ιταλοκρατούμενα Ν.Α. παράλια της Μ. Ασίας και τα Δωδεκάνησα (1912-1919). Με τη παρουσία τους οι πρόσφυγες αυτοί κάλυψαν ολόκληρο σχεδόν τον ηπειρωτικό κορμό της Ελλάδας αλλά και τα νησιά του Αν. Αιγαίου και τη Κρήτη, ενώ για τη μεταφορά τους διατέθηκε ο κρατικός μηχανισμός.

3. Το νέο προσφυγικό κύμα βρήκε απροετοίμαστες τις Αρχές και αρχικά λειτούργησε μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία. Στη συνέχεια όμως οι Ελληνικές κυβερνήσεις του Φιλελευθέρων (1914-1916 και 1917-1920) και του Λαϊκού Κόμματος (1920-1921),μέσω της σύστασης ειδικών υπηρεσιών ( «Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως» και «Υπουργείον Περιθάλψεως»),εφάρμοσαν πολιτική συστηματικής αποκατάστασης η οποία περιλάμβανε οικονομικές επιχορηγήσεις, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, προσωρινή στέγαση, παροχή ιματισμού, δωρεάν μετακινήσεις και διευκολύνσεις στην εύρεση εργασίας.

4. Η παλιννόστηση των Ελλήνων της Μ. Ασίας έγινε τμηματικά, μετά την Ανακωχή του Μούδρου με την οποία συνθηκολόγησε η ηττημένη Τουρκία (Οκτ. 1918) και ολοκληρώθηκε στο τέλος του 1920 για να αρχίσει και πάλι η αντίστροφη πορεία τον Αύγουστο του 1922. Η διαδικασία της επιστροφής των Ελλήνων προσφύγων στη Μ. Ασία και η βραχύβια επανεγκατάστασή τους εκεί αναλήφθηκε βέβαια από την Ελληνική Κυβέρνηση, αλλά υποβοηθήθηκε σε μεγάλο βαθμό και από το Πατριαρχείο της Κων/πολης. Παρά την ίδρυση «της Υπηρεσίας Παλιννόστησης και Περιθάλψεως» από την «Ύπατη Αρμοστεία» της Σμύρνης, η υποδομή για την εκ νέου διαβίωση των Ελλήνων στη Μ. Ασία είχε καταστεί πλέον τελείως ανεπαρκής