Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας αποκαλύπτεται ΤΡΙΤΗ ΑΠΟΨΗ

Β. ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Της Αριέλ Τεντρέλ.

Επιβλέποντες και παραβλέποντες

Στους προηγούμενους αιώνες με την αλματώδη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και τις εκπληκτικές τους δυνατότητες κάποιοι πίστεψαν ότι η επιστήμη θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη θρησκεία και να απαντήσει σε όλα τα ερωτήματα του ανθρώπου.

Δεκαπέντε χρόνια μετά τη διάλυσή του το Σύμφωνο της Βαρσοβίας μοιράζεται τα μυστικά του.

Οι επίκαιρες εμφανίσεις του ρήματος βλέπω…

Άλλοι μάλιστα ισχυρίζονταν ότι η επιστήμη έρχεται σε αντίθεση με την πίστη, αφού η τελευταία στηρίζεται σε δόγματα, ενώ η πρώτη στην παρατήρηση, το πείραμα και το μαθηματικό λογισμό.

Περισσότερο από το 90% των φακέλων του, που βρίσκονταν αποθηκευμένοι κάπου στην Πολωνία, είναι από την περασμένη Τετάρτη και επισήμως προσβάσιμο στο κοινό.

ΣΟΥΖΑΝΑ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ

Στην εποχή μας διαπιστώθηκε, όχι μόνο η αδυναμία της επιστήμης να απαντήσει σε όλα τα προβλήματα του ανθρώπου, αλλά και το ότι δημιούργησε κι ένα σωρό άλλα.

Ιστορικοί, δημοσιογράφοι και κοινοί θνητοί θα μπορούν να τους μελετήσουν, αμέσως μετά τη μεταφορά τους, τις επόμενες ημέρες, στο Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης, όπου βρίσκονται και τα αρχεία της παλιάς πολιτικής αστυνομίας της πάλαι ποτέ κομμουνιστικής Πολωνίας.

Το ρήμα βλέπω, με όλα τα παράγωγά του, είναι πολύ σχετικό με το αρχιτεκτονικό γίγνεσθαι.

Πολλές επιστημονικές θεωρίες που θεωρούνταν ατράνταχτες καταρρίφθηκαν και αφού υποχώρησε ο φανατισμός και οι προκαταλήψεις, επικράτησε η άποψη ότι, θρησκεία και επιστήμη είναι δυο παράλληλες όψεις του ανθρώπινου πνεύματος που μπορούν να συνεργάζονται ως ένα σημείο και από κει και πέρα οι δρόμοι τους να χωρίζουν.

Ακόμη και τα 123 έγγραφα που ακόμη δεν αποχαρακτηρίστηκαν και διατηρούν το χαρακτήρα του "άκρως απόρρητου" εξετάζονται από ομάδα ειδικών, η οποία θα αποφανθεί μέχρι το τέλος της εβδομάδας αν και αυτά θα μπορούσαν να δοθούν στη δημοσιότητα.

Θα πρέπει μέσα από τις αφηρημένες γραμμές των προβολών του σχεδίου να έχω την ικανότητα να βλέπω το έργο ολοκληρωμένο στην πραγματικότητα, πριν ακόμα κτιστεί.

Η απόφαση για την άρση του μυστικού χαρακτήρα των 1.700 τόμων των αρχείων αποτελεί, σύμφωνα με τον Πολωνό υπουργό Άμυνας Ράντοσλαβ Σικόρσκι, "το συμβολικό τέλος της κομμουνιστικής εποχής στην Πολωνία".

Θα πρέπει να προβλέπω την εσωτερική νομοτέλεια του κτιρίου, την κίνηση από τη μια ενότητα στην άλλη, από τον ένα χώρο στον άλλο, το φως και τις σκιές στις διαφορετικές ώρες της μέρας και ακόμα να αισθάνομαι την ανάσα του κτιρίου τη νύχτα, όταν βυθίζεται στο σκοτάδι ή λαμπυρίζει μέσα στη νύχτα εορταστικά ή με τα διάσπαρτα φωτάκια του να αναβοσβήνουν, ανάλογα με τις κινήσεις των ενοίκων, και να του προσδίδουν εκείνη τη μαγεία που εντάσσει ακόμα και τα πιο άσχημα κτίρια στην πόλη, τη νύχτα, μεταμορφώνοντάς τα.

Την ίδια, όμως, στιγμή, και μέσα στο ψυχροπολεμικό κλίμα που επικρατεί τον τελευταίο χρόνο στις σχέσεις Μόσχας-Βαρσοβίας, με κεντρικό μοτίβο τα όρια της σφαίρας επιρροής της Ρωσίας, το άνοιγμα των αρχείων του Συμφώνου αποτελεί και μια έμμεση πολωνική απάντηση στις νεοϊμπεριαλιστικές διαθέσεις του Βλαντιμίρ Πούτιν.

Δεν αρκεί να βλέπετε γράφει ο Le Corbusier στη «Συζήτηση με τους σπουδαστές της αρχιτεκτονικής», αλλά να βλέπετε αυτό που βλέπετε, αποδίδοντας στο βλέμμα και στη βαθιά παρατήρηση πρωταρχική σημασία.

Η δημοσιοποίηση των εγγράφων αυτών θα μπορούσε, λοιπόν, να επιδεινώσει τις ρωσοπολωνικές σχέσεις.

Και ο Δ. Πικιώνης αναγνωρίζει τις ποιότητες που προκύπτουν από τη «μέσα βλέψη».

Γιατί ήταν η Πολωνία εκείνη την οποία οι στρατηγοί του Κρεμλίνου ήταν πρόθυμοι να θυσιάσουν στο πλαίσιο ενός υποθετικού σεναρίου πυρηνικής επίθεσης του ΝΑΤΟ και αντεπίθεσης από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.

Όμως ας σταθούμε σε μερικά από τα παράγωγα του ρήματος βλέπω τα οποία συνδέονται άμεσα με την καθημερινή αρχιτεκτονική πρακτική, όπως επιβλέπω, προβλέπω, διαβλέπω, αλλά και παραβλέπω, ή το δηλητηριώδες ρήμα-κλειδί υποβλέπω - στραβοκοιτάζω - μαζί με το φαρμακερό αποβλέπω.

Επρόκειτο για ένα καταστροφολογικό σενάριο που καταρτίστηκε το 1979, ένα χρόνο μετά την εκλογή του Πολωνού Ιωάννη Παύλου Β' ως πάπα, το οποίο προέβλεπε την καταστροφή του Αμβούργου, του Μονάχου, των Βρυξελλών, του Στρασβούργου και σαράντα περίπου πολωνικών πόλεων, μεταξύ των οποίων και η ίδια η Βαρσοβία. Οι αρχιτέκτονες μελετητές - αναφέρομαι κυρίως στα δημόσια έργα -, δεν είναι συνήθως και επιβλέποντες, ούτε καν τους ανατίθεται κάποια εποπτεία του έργου. Αποτέλεσμα θα ήταν ο άμεσος θάνατος περίπου δέκα εκατομμυρίων Πολωνών.

Μετά την παράδοση και την έγκριση των σχεδίων, δεν προβλέπεται καμιά θεσμοθετημένη επαφή των αρχιτεκτόνων με το έργο τους.

Η Πολωνία, σύμφωνα με τον Σικόρσκι, "θα αναγκάζονταν διά της βίας να συμμετάσχει σε μια επιχείρηση που εκ των προτέρων οδηγούσε στην πλήρη καταστροφή της".

Το σχέδιο όμως δεν είναι αυτοσκοπός, η σωστή ερμηνεία του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την επίβλεψη.

Η δημοσιοποίηση των αρχείων θα μπορούσε να προσφέρει πολλές πληροφορίες και για την περίφημη επιχείρηση "Δούναβης", τη σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία τον Αύγουστο του 1968 δηλαδή, ή να ρίξει φως στην απόφαση του στρατηγού Γιαρουζέλσκι να κηρύξει στρατιωτικό νόμο στην Πολωνία το 1981.

Πολύ συχνά οι μελέτες παραμορφώνονται από αδέξιες προσαρμογές στις μεταβολές των δεδομένων, οι οποίες προκύπτουν στο διάστημα της κατασκευής.

Ο Γιαρουζέλσκι πάντα χρησιμοποιούσε την απειλή μιας σοβιετικής εισβολής ως δικαιολογία για τη λήψη αυτού του ακραίου μέτρου.

Έργα τα οποία εγγράφονται στη νεώτερη αρχιτεκτονική κληρονομιά συνδέονται με την άγρυπνη παρουσία του αρχιτέκτονα στο στάδιο της κατασκευής τους, παράδειγμα χαρακτηριστικό η σχέση του Δ. Πικιώνη με τις διαδρομές στην περιοχή της Ακρόπολης.

Οι συντηρητικοί, που βρίσκονται στην εξουσία στην Πολωνία, δεν κρύβουν τη δυσπιστία τους προς την Ευρωπαϊκή Ένωση ούτε και τη σύνταξή τους με τα κελεύσματα της Ουάσιγκτον.

Αλλά ίσως από την περίπτωση της πλήρους υπευθυνότητας του αρχιτέκτονα μέχρι την εξαφάνισή του, υπάρχουν διαβαθμίσεις, αρκεί να γίνεται κατανοητό ότι το έργο προκύπτει από συλλογική ευθύνη με απαραίτητη προϋπόθεση την αλληλοεκτίμηση όλων εκείνων που εμπλέκονται στην ολοκλήρωσή του.

Ο ίδιος ο Σικόρσκι, πρώην ανταποκριτής των "Τάιμς" στο Αφγανιστάν, βρίσκεται πολύ κοντά στους Αμερικανούς νεοσυντηρητικούς.

Αυτοί είναι πολλοί και θα πρέπει να συντονίζονται, έργο δύσκολο που αποκλείει τις παραβλέψεις.

Ήταν, μάλιστα, τα τελευταία τρία χρόνια διευθυντής του American Enterprise Institute, ενός ακραία συντηρητικού αμερικανικού think-tank, στην αμερικανική πρωτεύουσα.

Είναι πλέον συνηθισμένο φαινόμενο η αποξένωση του αρχιτέκτονα από το έργο του, συνήθως όχι μόνο δεν αναλαμβάνει την επίβλεψη αλλά όλο και πιο συχνά η μελέτη παίρνει τη θέση της στο συρτάρι, μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας υποβολής όλων των φάσεων και την έγκρισή της.

Υπό την επιρροή του η Πολωνία πήρε πίσω τις δεσμεύσεις της προηγούμενης κυβέρνησης για αποχώρηση των Πολωνών στρατιωτών από το Ιράκ εντός του Ιανουαρίου, αποχώρηση που αναβλήθηκε για έναν ολόκληρο χρόνο.

Εν αγνοία του μελετητή και με την ανοχή ή και την πρωτοβουλία των υπευθύνων η αρχική μελέτη αντικαθίσταται στα γρήγορα με μια νέα, με τη δικαιολογία ότι ορισμένα δεδομένα άλλαξαν ή για άλλους αναλόγου σοβαρότητας λόγους.

Έτσι, δεν αποκλείεται η δημοσιοποίηση των αρχείων να εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σχέδιο, όσο συνομωσιολογικό κι αν ακούγεται αυτό, που στόχο θα έχει την αποσταθεροποίηση των ούτως ή άλλως παραδοσιακά κακών ρωσοπολωνικών σχέσεων, αλλά και των σχέσεων της Ρωσίας με την Ευρώπη.

Αν κάτι έμαθα από την αρχιτεκτονική στο διάστημα της πολύχρονης σχέσης μου μαζί της είναι, ότι αυτό που μένει - το έργο - απαιτεί επαγρύπνηση και επίβλεψη αλλά και προσαρμογές στις απρόβλεπτες μεταβολές που δεν αλλοιώνουν τον χαρακτήρα του, πάνω από μιζέριες, μικροψυχίες, αλαζονείες και τεχνάσματα που το εξευτελίζουν και σπαταλάνε άκριτα χρήματα και πολύτιμο δυναμικό…

Τόσο η Βαρσοβία όσο και η Ουάσιγκτον, εξάλλου, θεωρούν πως η ευρωπαϊκή στάση έναντι του Βλαντιμίρ Πούτιν είναι υπερβολικά διαλλακτική και τουλάχιστον οι Αμερικανοί δεν κρύβουν πως θα έκαναν ό,τι περνάει από το χέρι τους, για να πείσουν τους Ευρωπαίους να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους.

Σε καιρούς χαλεπούς, όπου η Ωφέλεια έχει γίνει το μέγα είδωλό τους, όπως έγραφε ο Δ. Πικιώνης, καλλιεργείται η απάθεια του βλέμματος.

Η πρόκληση είναι μεγάλη, θα πρέπει να μάθουμε από την αρχή να βλέπουμε, και κυρίως να βλέπουμε αυτά που βλέπουμε….