• 1)
  • α) Νερό πόσιμο, τρεχούμενο:
    • τρέχω εις το νερόν και πίνω και χορταίνω (Προδρ. IV 134· Ch. pop. 24)·
  • β) (σε μεταφ.) προκ. για τα γράμματα, γνώσεις:
    • να τρέξει το νερόν εκείν’ οπού δροσίζει τον νουν του κάθε ανθρώπου (Ιστ. Βλαχ. 2219)·
  • γ) (σε μεταφ. όπου δηλώνεται έντονο συναίσθημα, κατάσταση, κλπ.):
    • Καρβουνιστιά έχω στην καρδιά, νερό θε να τη σβήσω (Ερωτόκρ. Γ́ 521)·
    • νερό τρεχάμενο στα λόγια 'ν’ η γυναίκα (Ριμ. κόρ. 762)·
  • δ) (θρησκ. προκ. για αγίασμα, κλπ.):
    • (Μαχ. 34³)·
    • να φέρει ο γεριάς νερά άγια εις αγγό πήλινο (Πεντ. Αρ. V 17).
• 2)
  • α) Προκ. για θάλασσες, ποτάμια, κ.τ.ό. (συν. στον πληθ.):
    • να μη μας ρίξουν τα νερά 'ς κανένα ρημονήσι (Γαδ. διήγ. 166)·
    • έκλινεν ο Ααρών το χέρι του ιπί τα νερά της Αίγυφτος (Πεντ. Έξ. VIII 2· Διγ. Esc. 631)·
    • (σε παροιμ. χρ.):
      • χωρίς αέρα το πουλί, χωρίς νερό το ψάρι πώς είναι δυνατό τωνε να 'χουσι ζήσης χάρη; (Ερωτόκρ. Ά 489)·
  • β) το υγρό στοιχείο της φύσης·
    • (εδώ πριν και κατά τη Δημιουργία):
      • (Λίμπον. 3)·
      • άνεμος του Θεού αναπετάει ιπί πρόσωπα των νερών (Πεντ. Γέν. I 2).
• 3) (Συνεκδ.) προκ. για πηγή ή υδραγωγείο:
  • (Τζάνε, Κρ. πόλ. 234²)·
  • οι Τούρκοι επήρανε το νερό τους οπού ήτονε όξω του κάστρου (Χρον. σουλτ. 99²⁹).
• 4) Στον πληθ.
  • α) η θάλασσα που περικλείει έναν τόπο:
    • ήλθαν εις τα νερά της Κύπρου β́ κάτεργα (Μαχ. 92¹)·
  • β) η θαλάσσια έκταση που βρίσκεται στην επικράτεια, στη δικαιοδοσία κάπ.:
    • στου βασιλέως τα νερά να μην μπορού να μείνου (Τζάνε, Κρ. πόλ. 574¹⁶).
• 5) (Συνεκδ.)
  • α) βροχή:
    • αστραπές και βρονταί και πλήθος νερού (Byz. Kleinchron. Á 511⁴¹)·
    • (σε είδος σύστ. αντικ.):
      • έβρεξε νερό (Τζάνε, Κρ. πόλ. 206¹⁶)·
  • β) πλημμύρα:
    • πείνες, θανατικά, νερά, φωτιές εξουρανόθεν (Αχέλ. Πρόλ. 3)·
    • (προκ. για το βιβλικό κατακλυσμό):
      • (Πεντ. Γέν. VI 17).
• 6) Προκ. για τη δροσιά (της πάχνης):
  • (Ιστ. Βλαχ. 2340).
• 7) Προκ. για τα δάκρυα (σε μεταφ.):
  • Το νερόν των αμματιών μου εμποδίζει το καμίνιν (Κυπρ. ερωτ. 118²⁶· Λίμπον. 88).
• 8) Ο χυμός φυτών ή καρπών, κλπ., οπός:
  • το ξύλο το χλωρό την ώραν απ’ αρχίζει να καίγεται … το νερό στραγγίζει (Πανώρ. Έ 102· Ορνεοσ. 582²).
• 9) Το υγρό που μαζεύει το πόδι ζώου από κάπ. τραύμα:
  • διά το … κάρφωμαν εμπήκε νερόν και το κτηνόν ελαβώθην (Ασσίζ. 181⁸).
• 10) (Ναυτ.) ?:
  • Εξάρτια του νερού (Καραβ. 502²⁹).

• Εκφρ.
• 1) Άλαλον νερό(ν), βλ. άλαλος 2.
• 2) Νερά δικάσιμου = «ύδωρ αντιλογίας» (Π.Δ. Αρ. 20, 1-13):
  • (Πεντ. Αρ. XX 13), (XXVII 14).
  • Φρ.
  • 1) Θερίζω νερόν = ματαιοπονώ:
    • (Κυπρ. ερωτ. 36⁸).
  • 2) Κάνω νερό, βλ. κάμνω Φρ. 75.
  • 3) Κτίζω εις το νερόν, βλ. κτίζω 1φρ. (β).
  • 4) Κτυπώ νερόν εις το μουρτάρι, βλ. κτυπώ Φρ. 2.
  • 5) Παίρνει το κουπί μου νερό, βλ. κουπί(ο)ν.
  • 6) Σηκώνω νερόν = (προκ. για εφοδιασμό πλοίων) προμηθεύομαι πόσιμο νερό:
    • (Μαχ. 274¹²).
  • 7) Σκορπίζω άλας και νερόν = διαλύω, αποφεύγω τη φιλία κάπ.:
    • (Κυπρ. ερωτ. 147⁸).
  • 8) Σύρνω νερά = (προκ. για τόπο) είμαι βαλτώδης:
    • (Αχιλλ. L 1194).
  • 9) Το νερόν πάγει και ο άμμος μεινίσκει, βλ. άμμος 1.
  • 10) Χερέα νερόν πνίγει με = «πνίγομαι σε μια κουταλιά νερό», θορυβούμαι, ταράζομαι από ασήμαντη αφορμή:
    • (Γλυκά, Αναγ. 28).

[<παλαιότ. ουσ. νηρόν (6. αι.) <ουδ. του μτγν. επιθ. νηρός (<αρχ. νεαρός) ως ουσ. (αντί νηρόν ύδωρ). Ο τ. και σήμ. Η λ. τον 6. αι.]