Εξώφυλλο

Αριάδνη

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας

της Δήμητρας Μήττα

  • Τσαλαπετεινός

    Πηγή:

    Ορνιθοπανίδα
  • Αηδόνι

    Πηγή:

    Ορνιθοπανίδα
  • Η Πρόκνη, η Φιλομήλα και ο μικρός Ίτυς.

    Πηγή:

    Agence photographique
  • Ο Τηρέας βιάζει την Φιλομήλα.

    Πηγή:

  • Ο Τηρέας, αφού βίασε την κόρη του Φιλομήλα, της κόβει τη γλώσσα για να μην τον μαρτυρήσει.

    Πηγή:

  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

    Πηγή:

  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

    Πηγή:

    Βικιπαίδεια
  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

    Πηγή:

    Harvard Art Museums/Fogg Museum
  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

    Πηγή:

    Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο
  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα δείχνουν το κεφάλι του Ίτυ στον Τηρέα.

    Πηγή:

    Βικιπαίδεια
  • Η Πρόκνη απελευθερώνει την Φιλομήλα, αφού έμαθε την αλήθεια.

    Πηγή:

  • Η Πρόκνη απελευθερώνει την Φιλομήλα, αφού έμαθε την αλήθεια.

    Πηγή:

    Rijksmuseum
  • Η Φιλομήλα μεταμορφώνεται σε χελιδόνι.

    Πηγή:

    Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
  • Η Πρόκνη και ο Τηρέας διώκονται από τις Ερινύες.

    Πηγή:

    Βικιπαίδεια
  • Οι Ερινύες επισκέπτονται την Πρόκνη και τον Τηρέα.

    Πηγή:

    Rijksmuseum
  • Η Πρόκνη και η Φιλομήλα.

    Πηγή:

    Βικιπαίδεια
  • Η Φιλομήλα μεταμορφώνεται σε αηδόνι.

    Πηγή:

    University of Virginia
  • Ο Τηρέας κυνηγάει την Πρόκνη και τη Φιλομήλα.

    Πηγή:

    University of Virginia

ΠΡΟΚΝΗ

    (πουλί, αηδόνι)

     

    Τηρεὺς συνοικῶν Πρόκνῃ Φιλομήλαν ᾔσχυνεν,

    (Παυσ. 1.5.4.8-9)

     

    Η Πρόκνη ήταν κόρη του βασιλιά των Αθηνών Πανδίονα, αδελφή της Φιλομήλας. Ο πατέρας της την πάντρεψε με τον βασιλιά της Θράκης Τηρέα, γιο του Άρη, όταν εκείνος βοήθησε τον πατέρα της να λύσει ένα συνοριακό πρόβλημα που είχε με τον βασιλιά των Θηβών Λάβδακο. Ο γάμος της Πρόκνης με τον Τηρέα ήταν ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του στον Πανδίονα, προϋπόθεση και εγγύηση συμμαχίας.

    Η Πρόκνη απέκτησε με τον Τηρέα ένα γιο, τον Ίτυ. Όμως, ο άνδρας της ερωτεύτηκε και τη Φιλομήλα, την αδελφή της, τη βίασε και της έκοψε τη γλώσσα για να μην μπορεί να φανερώσει στην αδελφή της τον βιασμό. Η κόρη κέντησε τις δυστυχίες της πάνω σε ύφασμα και αποκάλυψε την αλήθεια. Η Πρόκνη, θέλοντας να τιμωρήσει τον Τηρέα, σκότωσε τον γιο τους, τον μαγείρεψε και πρόσφερε το έδεσμα στον άνδρα της. Στη συνέχεια, οι δύο αδελφές το έσκασαν και ο Τηρέας, που στο μεταξύ είχε αντιληφθεί τι είχε συμβεί, τις κυνήγησε με πέλεκυ. Τις πρόφτασε στη Δαυλία της Φωκίδας αλλά, προτού προλάβει να κάνει οτιδήποτε, οι θεοί, εισακούοντας την παράκληση των δύο γυναικών να τις βοηθήσουν, τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά, τη μουγκή Φιλομήλα σε χελιδόνι (Εικ. 137), την Πρόκνη σε αηδόνι (Εικ. 136). Αλλά και τον Τηρέα τον μεταμόρφωσαν σε τσαλαπετεινό (Εικ. 135). (Εικ. 1606, 1607, 1608, 1609, 1610, 1611, 1612, 1613, 1614, 1615, 1616)

    Μεταμορφωμένη η Πρόκνη/αηδόνι θρηνεί με τον κελαηδισμό της για τον χαμένο της Ίτυ, η Φιλομήλα/χελιδόνι μεταναστεύει και πετά χωρίς ποτέ να βρίσκει ησυχία, δεν κελαηδά αλλά τιτιβίζει διαρκώς με τρόπο ασυνάρτητο και άρρυθμο. Μεταμορφωμένος και ο Τηρέας απευθύνει συνεχώς με το κρώξιμο του τσαλαπετεινού το αγωνιώδες ερώτημα «πού, πού» για το πού είναι το παιδί του.[44]

    Ενδιαφέρουσα είναι η αντιστροφή των ρόλων των δύο αδελφών -η Φιλομήλα σύζυγος του Τηρέα και μητέρα του Ίτυ, η Πρόκνη η βιασμένη αδελφή-, προκειμένου να ταιριάξει η ιστορία με το όνομα της Φιλομήλα που θυμίζει μουσική (μέλος). (Εικ. 1617, 1618, 1619, 1620, 1621)

    Οι πράξεις και των τριών σαφώς δεν ήταν υποδειγματικές ούτε θα μπορούσαν να θεωρηθούν πρότυπα ηθικής. Ήταν, ωστόσο, παραδειγματικές μέσα στην παραβατικότητά τους, αφού από την ιστορία τους υποδηλώνεται ότι ενισχύεται η αδελφική σχέση, όταν ο γάμος αποτύγχανε, ενώ σε κανονικές συνθήκες γάμου οι σχέσεις αίματος διαρρηγνύονται. Στον παραδειγματικό χαρακτήρα των πράξεων θα πρέπει να αποδώσουμε το γεγονός ότι ο γλύπτης Αλκαμένης (μέσα 5ου αι. π.Χ.) είχε αφιερώσει άγαλμα της Πρόκνης και του γιου της Ίτυ στην Ακρόπολη των Αθηνών.

    Την ιστορία παραδίδουν διάφοροι συγγραφείς, κυρίως ο Απολλόδωρος και ο Παυσανίας· ο Σοφοκλής στην αποσπασματικά σωζόμενη τραγωδία του Τηρέας βάζει την Πρόκνη να καταγγέλλει τη γυναικεία εμπειρία του γάμου και να παραπονείται εξ ονόματος των γυναικών (απ. 583 Radt)· ο Αριστοφάνης, σε ένα γλυκό άσμα στην κωμωδία Όρνιθες, βάζει τον Τηρέα/τσαλαπετεινό, κύριος ρόλος στο έργο, να κάνει αναφορά στο επεισόδιο του φόνου του Ίτυ, καθώς προσκαλεί την Πρόκνη/Ἄηδόνα να ξυπνήσει και να πάει κοντά σου (στ. 232-248), ενώ στους Βατράχους (στ. 674-685) παρομοιάζει τον δημαγωγό Κλέωνα τη μια στιγμή με χελιδόνι θρακικό που τσιρίζει, την άλλη με αηδόνι που μοιρολογά για την απώλεια ψήφων.[45]

    Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις του (6.430-438) προσθέτει μια λεπτομέρεια που προικονομεί την τραγωδία που θα ακολουθούσε. Στον γάμο δεν παρευρέθηκαν ούτε η Ήρα, που παραστέκεται στις νύφες, ούτε ο Υμέναιος, ούτε οι τρεις Χάριτες. Οι Ευμενίδες/Ερινύες ήταν εκεί κρατώντας δάδες που είχαν αρπάξει από μια κηδεία. Εκείνες ετοίμασαν το νυφιάτικο κρεβάτι τους, και μια κουκουβάγια, κακό σημάδι, στριγγλίζοντας έκατσε στη σκεπή του δωματίου τους και κλωσούσε τα μικρά της. Με την παρουσία αυτού του πουλιού, οιωνού του μελλοντικού δράματος, ενώθηκαν ο Τηρέας και η Πρόκνη, με την παρουσία αυτού του πουλιού έγιναν γονείς. Οι Θράκες μοιράστηκαν τη χαρά τους, ευχαρίστησαν τους θεούς και καθιέρωσαν τη μέρα του γάμου και της γέννησης του Ίτυ σαν μέρες γιορτής.

    Ο παραδοξογράφος Ηράκλειτος απεκδύει τον μύθο από το μυθώδες στοιχείο και ιστορεί ότι οι δύο αδελφές σκότωσαν τον Ίτυ και το 'σκασαν επιβιβαζόμενες σε πλοίο. Ο Τηρέας τις καταδίωξε αλλά δεν τις έπιασε και αυτοκτόνησε. Και επειδή χάθηκαν ξαφνικά και κανένας τους δεν ξαναφάνηκε, οι άνθρωποι θεώρησαν ότι έγιναν πουλιά -ἀπωρνιθώθησαν (περί απίστων 35).

    Για έναν παρόμοιο μύθο βλ. Αηδόνα.

    44 Είναι πιθανό ότι ο Αριστοφάνης αξιοποιεί το κρώξιμο του τσαλαπετεινού και το τιτίβισμα του χελιδονιού, όταν βάζει στο στόμα του Χορού στην Πάροδο από τους Όρνιθες τους παρακάτω ήχους: Ποποποποποπο ποῦ μ᾽ ὃς ἐκάλεσε; καιΤιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; (310, 314). Ακούστε τους στίχους της παρόδου εδώ (από το 8:10 κ.ε.) μελοποιημένους από τον Μάνο Χατζιδάκι για την ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1959.

    45 Ακούστε τους στίχους μελοποιημένους εδώ.