Εξώφυλλο

Αριάδνη

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας

της Δήμητρας Μήττα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

     

    λέγει δὲ καὶ Ἐμπεδοκλῆς τὴν ἀρίστην εἶναι μετοίκησιν τὴν τοῦ ἀνθρώπου, εἰ μὲν ἐς ζῷον ἡ λῆξις αὐτὸν μεταγάγοι, λέοντα γίνεσθαι· εἰ δὲ ἐς φυτόν, δάφνην.

    Ο Εμπεδοκλής λέει ότι η καλύτερη μετενσάρκωση του ανθρώπου, αν μετά τον θάνατο γίνει ζώο, είναι να γίνει λιοντάρι· αν όμως γίνει φυτό, να γίνει δάφνη. (Κλαύδιος Αιλιανός Περί ζώων ιδιότητος 12.7)

     

    Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται πρωτίστως θνητοί που μεταμορφώνονται, καταστερίζονται, αντικαθίστανται ή απαθανατίζονται από τους θεούς. Σε ξεχωριστή ενότητα εξετάζονται οι μεταμορφώσεις των θεών και μόνο κατ' εξαίρεση περιλαμβάνονται θεότητες που όμως αγγίζουν τα όρια της θνητότητας. Αντίθετα, περιλαμβάνονται οι Νύμφες, που είναι κατώτερες θεότητες, όχι μόνο γιατί ενίοτε πεθαίνουν μαζί με αυτό που προστατεύουν, π.χ. το δέντρο τους, αλλά γιατί και αυτές μεταμορφώνονται με θεϊκή διαμεσολάβηση και όχι αφ' εαυτές όπως οι θεοί· επιπλέον, ο όρος εννοεί και τις άγαμες κοπέλες. Και συχνά τα όρια ανάμεσα στη Νύμφη θεότητα και τη Νύμφη κορασίδα είναι συγκεχυμένα.

    Η έννοια της μεταμόρφωσης περιλαμβάνει κάθε αλλαγή, μέχρι την έσχατη που είναι ο θάνατος. Και ενώ οι θεοί μεταμορφώνονται από μόνοι τους, η όποια αλλαγή των θνητών -όχι αυτές που γίνονται βιολογικά, φυσικά- γίνονται με τη διαμεσολάβηση και την απόφαση των θεών· αυτό, ανάμεσα στα άλλα, είναι δηλωτικό της θνητότητάς τους και των ορίων που ορίζουν οι φυσικοί νόμοι.

    Με τη μεταμόρφωση καταργείται η ιστορικότητα του ανθρώπινου σώματος και τα όρια που αυτή επιβάλλει, καθώς ο άνθρωπος ενδύεται ένα άλλο σώμα μπαίνοντας σε μιαν άλλη ιστορικότητα, ή αποκτά την αιωνιότητα του υλικού ή του είδους στο οποίο μεταμορφώθηκε (π.χ. πέτρα, αστέρι). Η ταυτότητα που καθιστά τον άνθρωπο άνθρωπο και τον διαφοροποιεί από το ζώο και τον θεό θολώνει.

    Η μεταμόρφωση του θνητού ή της Νύμφης είναι δηλωτική βοήθειας, εύνοιας ή τιμωρίας από τους θεούς. Οι θνητοί παραβιάζουν κανόνες (π.χ. την ιερότητα ενός τόπου) και τιμωρούνται· ή δείχνουν ξεχωριστή ευσέβεια ή ξεχωρίζουν για κάτι (ένα κατόρθωμα, ένα εύρημα). Παράλληλα, αυτό στο οποίο μεταμορφώθηκαν οι ίδιοι ή τα ευρήματά τους (π.χ. το πλοίο Αργώ) λειτουργούν σαν μια διαρκή υπόμνηση στους ανθρώπους να ακολουθήσουν ή να μην ακολουθήσουν το παράδειγμα αυτών που μεταμορφώθηκαν, να τιμούν ευρετές και ευρήματα.

    Μυθογράφοι και παραδοξογράφοι της ύστερης αρχαιότητας είδαν και στους μύθους των μεταμορφώσεων πυρήνες ιστορικότητας που ενδύθηκαν το μυθώδες. Η Σκύλλα, η όμορφη κοπέλα που μεταμορφώθηκε στο τέρας που κατέτρωγε τους ναυτικούς, ήταν «στην πραγματικότητα» μια νησιώτισσα εταίρα που ήξερε πώς να «τρώει» χρήματα από τους ναυτικούς· η Αμάλθεια ήταν μια πλούσια ξενοδόχος, το κομπόδεμα της οποίας κατέτρωγαν Ηρακλής και Ιόλαος· ο Ακταίωνας δεν κατασπαράχθηκε από τα σκυλιά του αλλά από δανειστές· κοπέλες που μεταμορφώθηκαν σε ζώα (π.χ. Ιώ), για να αποφύγουν τον έρωτα θεών, ήταν γυναίκες που έρεπαν στις ηδονές χωρίς νόμο και κανόνα, υποκύπτοντας σε φυσικές ορμές όπως τα ζώα. Μύθοι μεταμορφώσεων σε πουλιά θεωρήθηκε ότι πηγάζουν από το γεγονός πως στους ανθρώπους οι φωνές τους μοιάζουν με θρήνο (Παυσ. 1.41.9), κάτι που αμφισβήτησε ο Πλάτωνας -αὐτὴ ἥ τε ἀηδὼν καὶ χελιδὼν καὶ ὁ ἔποψ, ἃ δή φασι διὰ λύπην θρηνοῦντα ᾄδειν. ἀλλ᾽ οὔτε ταῦτά μοι φαίνεται λυπούμενα ᾄδειν οὔτε οἱ κύκνοι (Φαίδ. 85a-b).

    Ωστόσο, ακόμη κι αν δεχθούμε τέτοιες ερμηνείες παραμένει ο μυθώδης χαρακτήρας με τον οποίο ενδύθηκαν οι ιστορίες και ο οποίος είναι φορέας ιδεολογίας. Παράδειγμα: Στην κλασική αρχαιότητα η με ερωτικό υπόβαθρο μεταμόρφωση μιας κοπέλας είναι αποτέλεσμα της παρέμβασης των θεών, για να γλιτώσει από ερωτικά καλέσματα άλλων θεών -ο Δίας μεταμορφώνει τη Δάφνη στο ομώνυμο φυτό για να τη γλιτώσει από τις ερωτικές ορέξεις του Απόλλωνα. Και ο σωτήρας και ο επίβουλος είναι θεοί, η διαδικασία έχει χαρακτήρα ιερό και η μεταμόρφωση έχει τον χαρακτήρα αναγκαιότητας από τον οποίο η κοπέλα δεν μπορεί να ξεφύγει· όπως δεν μπορεί να ξεφύγει από τον θεσμό του γάμου και τη μεταμόρφωσή της από άγαμη κοπέλα σε ύπανδρο και έγκυο. Και επειδή για την κόρη δεν ισχύουν οι αυστηροί περιορισμοί της ώριμης γυναίκας, η δίωξη και η μεταμόρφωση γίνεται στην ύπαιθρο, όπου το κορίτσι κυκλοφορεί ελεύθερο σαν νεαρό πουλάρι.

    Φυσικά, αυτή είναι μία από τις πολλές αναγνώσεις των πολύσημων μύθων, με την οποία θέλουμε να δείξουμε τον ιδεολογικό χαρακτήρα και ρόλο και των μύθων των μεταμορφώσεων. Στον ρωμαϊκό κόσμο αυτού του είδους οι μύθοι πολλαπλασιάζονται και γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς· οι μεταμορφώσεις έχουν περισσότερο τιμωρητικό χαρακτήρα, πολύ ταιριαστά στο νομοθετικό έργο των Ρωμαίων.