Μίκης Θεοδωράκης Προειδοποίηση προς την ανοησία και την ανευθυνότητα

"Οι παιδικές φωνές μπορεί να έχουν μεγαλύτερη αγωνιστική φόρτιση από τα βραχνά κηρύγματα", λέει στα "ΝΕΑ" ο Μίκης Θεοδωράκης, αντιτείνοντας την 2η Συμφωνία του (απόψε, στο Μέγαρο Μουσικής) απέναντι στο φάσμα του πολέμου

ΕΛΕΝΑ Δ. ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ

Η "Δεύτερη Συμφωνία" είναι, όπως λέει ο ίδιος, το Μουσικό Μανιφέστο του Μίκη Θεοδωράκη. Και "αναδύεται σαν μια τελευταία προειδοποίηση προς την ανοησία, την ανευθυνότητα και τελικά την ανικανότητα του ανθρώπου να αντισταθεί στα κέντρα εξουσίας, από τα οποία εκπορεύονται τα ανεπανόρθωτα δεινά…"

Ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε τη "Δεύτερη Συμφωνία" (1955 -1958) φορτισμένος από τις τραυματικές εμπειρίες του Εμφυλίου και τη δοκιμασία της Μακρονήσου. Το "Τραγούδι της Γης", που το εμπιστεύτηκε συμβολικά σε φωνές παιδιών, το πρόσθεσε 30 χρόνια μετά. Ήταν η εποχή που σύννεφα ενός πυρηνικού πολέμου απειλούσαν την ανθρωπότητα

Σήμερα, που ο δρόμος του πολέμου παραμένει ανοιχτός, μια ώρα "σκοτεινή", ανάμεσα σε τρομοκρατίες, αβεβαιότητες, ανατιμήσεις, ανεργία, πληθωρισμούς (πάσης φύσεως), πλημμύρες, λακκούβες, επισκέψεις στο Τατόι και ριάλιτι, η "Δεύτερη Συμφωνία" ("Το τραγούδι της Γης") παρουσιάζεται στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

"Πρόκειται για μια "δαιμονική" σύμπτωση", λέει ο Μίκης. "Ένα έργο φορτωμένο με τόσο βαριές μνήμες και μηνύματα, παίζεται αυτήν ακριβώς τη στιγμή που ξαναπροβάλλει απειλητικά μπροστά μας το φάσμα ενός πολέμου. Η σημερινή ψυχική φόρτιση, υπό την απειλή ενός πολέμου, βοηθά στην κατανόηση της "2ης Συμφωνίας", μιας και την γέννησε η ανάγκη να… ξορκίσω το φάσμα του πολέμου. Να καταπατήσω τον πόλεμο με τους διονυσιακούς ρυθμούς της Κρήτης… Αλλά κάθε συγκεκριμένη χρονική στιγμή που εμπνέει τον δημιουργό γενικεύεται, διαχέεται, γίνεται διαχρονική μέσω του έργου".

"Το τραγούδι της Γης / δεν τ' άκουσες ποτέ / ούτε θα τ' ακούσεις πια (…) / Πριν τελικά τυλιχτώ στο χάος / ένα "γεια σου" θα πω στη ζωή". Στίχοι ευαίσθητοι, με εμφανές το συναίσθημα μιας χαμένης ελπίδας, γραμμένοι από τον ίδιο το συνθέτη, μοιάζουν να αναιρούν τον Μίκη των αγώνων, της αντίδρασης. Σαν να μην πιστεύει η δημιουργική ευαισθησία του ποιητή σε ό,τι αντιμάχεται η σκέψη, η μουσική και η στάση του μαχητικού, πολιτικού Μίκη.

Πώς τα γεφυρώνει αυτά; "Το να λες την αλήθεια - όσο πικρή κι αν είναι - δεν νομίζω ότι αποτελεί πράξη απαισιοδοξίας και, ακόμα χειρότερα, πράξη παραίτησης. Το αντίθετο, θα έλεγα. Νομίζω ότι πρέπει να έχει κανείς το θάρρος να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Εξάλλου, το "Τραγούδι της Γης", τραγουδισμένο από τις αθώες παιδικές φωνές, αναδύεται ξαφνικά στον μέσον ενός κόσμου βίαιου, σκληρού, εφιαλτικού, όπως ακριβώς το δημιούργησε ο πόλεμος - και μάλιστα Εμφύλιος - σαν μια τελευταία προειδοποίηση προς την ανοησία, την ανευθυνότητα και τελικά την ανικανότητα του ανθρώπου να αντισταθεί στα κέντρα εξουσίας, από τα οποία εκπορεύονται τα ανεπανόρθωτα δεινά…

Μακάρι οι άνθρωποι να κατανοούσαν και να εμπνέονταν από παρόμοια "πολιτικά" μηνύματα που μόνο η τέχνη μπορεί, εντέλει, να προσφέρει. Μηνύματα που βάζουν τον δάκτυλον "εις τον τύπον των ήλων", ενώ συγχρόνως δείχνουν και την προοπτική. Γνωρίζετε μήπως εσείς σήμερα κάποια ιδεολογία, κόμμα, ηγέτη, κίνηση, που να είναι ικανά να μας βγάλουν από το σημερινό αδιέξοδο; Κάποτε, οι φωνές των παιδιών μπορεί να έχουν μεγαλύτερη αγωνιστική φόρτιση από τα βραχνά κηρύγματα των ξεπεσμένων και ξεπερασμένων ρητόρων…".

Μπορεί να αποκτήσει πολιτική χροιά ένα συμφωνικό έργο; Μπορεί να κινητοποιήσει ευαίσθητους ακροατές κλασικής μουσικής και αδιάφορους "τηλεθεατές" της ζωής;

"Όλα παίζονται μέσα στη φαντασία των ανθρώπων. Η ακρόαση του κάθε έργου είναι τελικά πράξη υποκειμενική. Πώς το προσλαμβάνει ο καθένας, τι σημαίνει γι΄αυτόν. Είναι αλήθεια ότι για το ευρύ κοινό το συμφωνικό έργο είναι ξένο, απρόσιτο, ένα ηχητικό-διακοσμητικό στολίδι που σε θαμπώνει και το θαυμάζεις σαν πολύτιμο πετράδι…

Η δική μου παρέμβαση υπήρξε ανέκαθεν η προσπάθεια να μεταβάλω αυτή την υποκειμενική σχέση ανάμεσα στο πλατύ ελληνικό κοινό και την συμφωνική τέχνη. Έτσι εξηγούνται πρωτοβουλίες "φόρμας" μέσα στη λαϊκή μουσική, όπως ο "κύκλος" των τραγουδιών, το "λαϊκό ορατόριο", η "μετασυμφωνική" μουσική, το "τραγούδι-ποταμός" κ.λπ. Όλα αυτά, πριν από τη χούντα. Γιατί ήθελα να δώσω ένα άλλο περιεχόμενο στην υποκειμενική σχέση κοινού - συμφωνικού έργου. Δεν έφτανε όμως η σύνθεση έργων. Έπρεπε να διαθέσω και ορχήστρες, χορωδούς, αίθουσες, όπως το είχα κάνει για τις λαϊκότροπες συνθέσεις. Κι εδώ υπήρξε πρόβλημα. Δεν μπόρεσα να τα έχω.

Έτσι σήμερα βασίζομαι στην επαφή του έργου μου μέσω των CD - όσα υπάρχουν - και μ' αυτές τις σπάνιες ευκαιρίες, όπως αυτή που μας προσφέρει η ξένη ορχήστρα. Μεγάλη σημασία δίνω επίσης στις αναλύσεις των συμφωνικών έργων που θα κυκλοφορήσουν σε βιβλίο προσεχώς. Με λίγα λόγια, προσπαθώ να προσφέρω τα κλειδιά που θα ανοίξουν τις βαριές πόρτες των συμφωνικών μου έργων στο πλατύ ελληνικό κοινό, που σίγουρα υπήρξε ο εμπνευστής του, όμως σε βάθος χρόνου. Όταν έγραφε Ιστορία".

Η κοινωνική γεωγραφία, ο κατήφορος και η τέχνη

Ο κόσμος που πάει στο Μέγαρο Μουσικής, ο κόσμος που αντιδρά με πορείες και ο κόσμος που παρακολουθεί παθητικά τη ζωή και τα προβλήματά της, πώς μπορεί να γεφυρώνει την τέχνη με την αντίδραση;

"Με προκαλείτε να πω πράγματα που δεν θέλω. Είναι, εξάλλου, απόψεις που στο παρελθόν τις διατύπωσα κατά κόρον, γιατί ήμουν, ως φαίνεται, από τους λίγους που έβλεπα τον κατήφορο που έπαιρνε η ελληνική κοινωνία. Τη διάλυση του μαζικού μας κινήματος, του μοναδικού, του φορτισμένου ζωντανές αγωνιστικές μνήμες, με πολιτιστικές και ηθικές αξίες, με πολύχρωμα οράματα. Στο τέλος έμεινα στο περιθώριο. Μόνος.

Δεν μου μένει λοιπόν άλλο, από το να παρουσιάζω με το σταγονόμετρο τα έργα που έγραψα, κυρίως για όλους εσάς. Τη "Δεύτερη Συμφωνία" λ.χ. δεν την εκτελεί ελληνικό συγκρότημα, αλλά η Συμφωνική Ορχήστρα του Λουξεμβούργου. Αυτοί οι άνθρωποι με τον υπουργό Πολιτισμού τους έρχονται εδώ να παρουσιάσουν - ξένοι αυτοί - ένα ελληνικό έργο. Τους ευγνωμονώ και καλώ τους φίλους μου να είναι εκεί, κυρίως για να τιμήσουν αυτούς τους ευγενικούς ξένους. Τι θέλω να πω με όλα αυτά; Δεν μ' ενδιαφέρει πια η κοινωνική γεωγραφία. Γιατί δεν μου απόμεινε τίποτε άλλο, παρά το έργο μου. Και δεν με ενδιαφέρει αν παίζεται εδώ ή εκεί. Αρκεί όσοι έρχονται να γνωρίζουν γιατί έρχονται…".

info

Η "Δεύτερη Συμφωνία" ("Το τραγούδι της Γης") παρουσιάζεται απόψε στις 8.30 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Βασιλίσσης Σοφίας και Κόκκαλη, τηλ. 210-7282.000) από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Λουξεμβούργου και τη Χορωδία "Μανώλης Καλομοίρης". Εισιτήρια: 45, 32, 22,12 και 7 (φοιτητικό) ευρώ.