Η πάντα επίκαιρη "Πολιτεία" του Πλάτωνα

Αll weather ουτοπία

"Κατέβηκα χθες στον Πειραιά με τον Γλαύκωνα του Αρίστωνα να προσευχηθώ στη θεά…". Μ' αυτά τα λόγια, μαγευτικά με την ατμόσφαιρα της απλής καθημερινής χειρονομίας που καταθέτουν, αρχίζει η ανθεκτικότερη φιλοσοφική ουτοπία όλων των αιώνων, εξίσου ανθεκτική με την υπόσχεση τής μετά θάνατον ζωής

ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ

Έπειτα από 24 αιώνες αδιάλειπτης ύπαρξης, έπειτα από αμέτρητες απόπειρες νοηματικής ερμηνείας σε όλες τις γνωστές γλώσσες του κόσμου, η Πολιτεία του Πλάτωνα εξακολουθεί να διεκδικεί επαξίως τον τίτλο του πληρέστερου έργου της ηθικής φιλοσοφίας.

Η υπόθεση του έργου είναι απλή: ο Σωκράτης αφηγείται τι ειπώθηκε στη διάρκεια μιας συζήτησης που είχε την παραμονή, στο σπίτι του πλούσιου Κέφαλου, με δύο νέους, τον Γλαύκωνα και τον Αδείμαντο. Πρόκειται για τους δύο μεγαλύτερους αδελφούς του Πλάτωνα, γόνους πλουσίας και ευυπολήπτου οικογενείας των Αθηνών, με άλλα λόγια επίλεκτα τέκνα μιας κοινωνίας που διατηρούσε για τον εαυτό της το δικαίωμα της υπεροχής.

Οι φιλόλογοι τοποθετούν τον πραγματικό χρόνο του διαλόγου γύρω στο 421 π.Χ., λίγο μετά την υπογραφή της ειρήνης του Νικία με την οποία έκλεισε η πρώτη περίοδος του Πελοποννησιακού Πολέμου, ενώ το ίδιο το έργο κατατάσσεται στα έργα της ωριμότητας του "Φιλόσοφου των Φιλοσόφων".

Η εμμονή του Σωκράτη

Το θέμα είναι το γνωστό, η αγαπημένη εμμονή του Σωκράτη, η διερεύνηση της ύπαρξης του "δικαίου". Γύρω απ' αυτήν τη διερεύνηση αρχίζει να οικοδομείται σιγά-σιγά η Πολιτεία, της οποίας την οργάνωση ο Σωκράτης χρησιμοποιεί για να εικονογραφήσει τη σκέψη του. Στο τέλος, ύστερα από δέκα ολόκληρα βιβλία, η Πολιτεία έχει πλήρως κατασκευασθεί: γνωρίζουμε τις τάξεις των πολιτών της, το εκπαιδευτικό της σύστημα, τον τρόπο που παίρνονται και εκτελούνται οι αποφάσεις, ακόμη και τους όρους των οικονομικών συναλλαγών. Το ιδανικό του δικαίου που εμφανίζεται ως το κύριο δομικό υλικό της είναι αυτό που θα της επιτρέψει να μετατραπεί για τους μεταγενέστερους σε πολιτική ουτοπία. Η πλατωνική κατασκευή αποτέλεσε πεδίο αναφοράς για την πολιτική σκέψη έως και τη σύγχρονη εποχή. Ακόμη και οι επικριτές της αναγκάζονται να αναφερθούν σ' αυτήν, έστω για να την απορρίψουν. Ο σημαντικότερος από τους διανοητές του εικοστού αιώνα που συγκρούσθηκε με τον πολιτικό Πλάτωνα, ο Καρλ Πόππερ, αντιμετωπίζει την Πολιτεία ως απολογία της κλειστής κοινωνίας στον πρώτο τόμο του έργου του "Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της". Και είναι η αλήθεια ότι σήμερα, μια ανάγνωση της Πολιτείας κάτω απ' αυτό το πρίσμα, κάτω από το πρίσμα του προγραμματισμού των κοινωνικών σχέσεων βάσει μιας κανονιστικής λογικής, μοιάζει και παράλογη και αβίωτη. Η εικόνα της πλατωνικής Πολιτείας, με τα ουτοπικά της χαρακτηριστικά και τις αυστηρές δομές της, παραπέμπει περισσότερο στα ολοκληρωτικά καθεστώτα του αιώνα που πέρασε. Αυστηρά ιεραρχημένη, άκαμπτη, μοιάζει απάνθρωπη και σίγουρα είναι ελάχιστα γοητευτική.

Ο Πλάτωνας στην Ακαδημία του, περιστοιχιζόμενος από μαθητές του

Γι' αυτό και βρίσκω ελάχιστα πειστική την ερμηνεία του Ν.Μ. Σκουτερόπουλου, ο οποίος στην εισαγωγή του προσπαθεί να διαβάσει την "αρίστη πόλη" ως πολιτεία της ανθρώπινης ψυχής, περισσότερο δηλαδή ως "εξεικόνιση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου" και λιγότερο ως "πολιτικό μανιφέστο και πολιτικό πρόγραμμα για εφαρμογή στην πράξη". Ελάχιστα πειστική όχι μόνον γιατί μοιάζει να μεροληπτεί ριζικά υπέρ του κειμένου - αγνοώντας φερ' ειπείν το γεγονός ότι ο Πλάτων ως το τέλος της ζωής του προσπαθούσε ανεπιτυχώς να πειραματισθεί με την πολιτική συμβουλεύοντας τον Διονύσιο και τον Δίωνα στις Συρακούσες - ελάχιστα πειστική κυρίως διότι η σύλληψη αυτής της εσωτερικευμένης ψυχικής ιεραρχίας μού μοιάζει ακόμη πιο απάνθρωπη και ακόμη λιγότερο βιώσιμη από την πολιτική της εκδοχή.

Και είναι η αλήθεια ότι ο σημερινός αναγνώστης, διαβάζοντας την πλατωνική Πολιτεία, μπορεί να διαπιστώσει την απόσταση που χωρίζει τους σημερινούς όρους της ζωής και της πολιτικής σκέψης από την ίδια την έννοια της ουτοπίας. Εκεί, νομίζω, ότι έγκειται και η υπεραξία που μπορεί να παράγει η πλατωνική φιλοσοφία στον εικοστό πρώτο αιώνα: το όνειρο ενός Αθηναίου αριστοκράτη που είχε μάθει να βλέπει τον κόσμο μέσα από το πρίσμα των τειχών της Αθήνας λειτουργεί αντιστικτικά για τον πολίτη του πρώτου παγκόσμιου πολιτισμού της Ιστορίας. Και συντάσσομαι με όσους, χωρίζοντας τον Πλάτωνα σε δύο μεγάλα φιλοσοφικά κεφάλαια, επιλέγουν τον Σωκράτη του "εν οίδα ότι ουδέν οίδα" των "απορητικών" διαλόγων του, από τον διδακτικό ιδεολόγο της δικαιοσύνης όπως αυτός εμφανίζεται στην Πολιτεία.

Όλα αυτά για την Ιστορία, και όλα αυτά για να πω ότι η "Πολιτεία" εξακολουθεί να μας ενδιαφέρει ακόμη και στον βαθμό που απομακρύνεται από τη δική μας πραγματικότητα. Πώς να μην αναγνωρίσεις στον Θρασύβουλο, όπως και στον Καλλικλή του Γοργία, έναν καλοντυμένο τριαντάρη με γκρίζο κοστούμι που κάθε πρωί πάει στο γραφείο του βέβαιος ότι το δίκαιο είναι πάντα με το μέρος του ισχυρού.

Και πώς να αγνοήσεις το γεγονός ότι η "Πολιτεία", όπως και όλα τα πολιτικά έργα του Πλάτωνα, όπως και η "Κύρου Παιδεία" του Ξενοφώντα, είναι έργα που γράφτηκαν για να εξηγήσουν την πρώτη μεγάλη κρίση που γνώρισε η δημοκρατία, στο τέλος του πέμπτου αιώνα προ Χριστού. Ας μην ξεχνούμε ότι ο Πλάτων είναι ένας διανοητής που είδε τους πολιτικούς θεσμούς γύρω του να καταρρέουν, που γνώρισε τους κινδύνους της δημοκοπίας, που έφτασε να πιστέψει και να συνεργασθεί με την τυραννία των Τριάκοντα - στην οποία πρωταγωνιστούσαν δύο μαθητές του Σωκράτη, ο Κριτίας και ο θείος του Χαρμίδης. Γι' αυτόν η αντιμετώπιση της κρίσης γίνεται με μια ουτοπική προβολή στο μέλλον. Μένει να αναρωτηθούμε πώς θα την αντιμετωπίσουμε εμείς που είδαμε όλες αυτές τις "προβολές" να μας απογοητεύουν.

Μένει βέβαια και κάτι ακόμη, last but not least. Η "Πολιτεία", ασχέτως πολιτικών απόψεων και φιλοσοφικής ερμηνείας, παραμένει ένα από τα σημαντικότερα και τα πιο γοητευτικά έργα πεζού λόγου που υπάρχουν στην παγκόσμια γραμματεία. Ο μύθος του σπηλαίου, οι εικόνες από τον Κάτω Κόσμο, ακόμη και ο τρόπος με τον οποίον ο ζηλότυπος Πλάτων επιχειρηματολογεί και εξηγεί γιατί θα πετάξει έξω από την Πολιτεία του συλλήβδην τους επικούς και τους τραγικούς ποιητές, είναι αριστουργήματα πρόζας. Είναι απ' αυτά τα κομμάτια που προπαγανδίζουν τη γλώσσα στην οποία γράφτηκαν με τον ιδανικότερο και πιο αποτελεσματικό τρόπο. Ε, ναι! Ακόμη και σήμερα, στο 2003 που μόλις ανέτειλε, αξίζει να κάνεις τον κόπο να μάθεις αρχαία ελληνικά μόνον και μόνον για να μπορείς να απολαύσεις στο πρωτότυπο την πρόζα του Πλάτωνα.

Η απόδοση

Και τώρα ας έλθουμε στο επίμαχο θέμα της νεοελληνικής απόδοσης. Το πρόβλημα είναι γνωστό: είτε έχουμε να κάνουμε με αποδόσεις φιλολογικές, πιστές στο κείμενο, πλην όμως καταδικασμένες να πάνε αδιάβαστες από τον σύγχρονο αναγνώστη, είτε έχουμε να κάνουμε με τον ναρκισσισμό της αυθαιρεσίας που καταλαμβάνει τους μεταφραστές - οι οποίοι έχουν το προνόμιο να αισθάνονται πάντα αδικημένοι σε σχέση με τους συγγραφείς. Πιστεύω ότι ο Ν. Μ. Σκουτερόπουλος έδωσε μιαν από τις πιο αξιόλογες λύσεις στο πρόβλημα αυτό - δεν μιλάω για μεταφραστικό "άθλο" γιατί η λέξη είναι και παρεξηγημένη, και προσωπικά μου θυμίζει περισσότερο αρσιβαρίστα και λιγότερο πνευματικό δημιουργό. Δεν τη διάβασα ολόκληρη - την "Πολιτεία" την έχω διαβάσει, ξαναδιαβάσει και τη διαβάζω όποτε μου δοθεί η ευκαιρία. Όμως όσα κομμάτια κοίταξα με αντάμειψαν με το αίσθημα του ρυθμού στα νέα ελληνικά, ρυθμού σύνθετου σαν τις λογικές πιρουέτες του Σωκράτη.

ΜΙΜΗΤΕΣ ΑΡΕΤΗΣ

"Δεν πρέπει επομένως, αρχίζοντας από τον Όμηρο, να πούμε κατηγορηματικά ότι όλοι οι ποιητές είναι μιμητές των ειδώλων της αρετής και των άλλων πραγμάτων με τα οποία καταπιάνονται στις συνθέσεις τους, ενώ την αλήθεια ούτε καν την αγγίζουν…;"