Παράλληλη Αναζήτηση
ΤΑ ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΤΟΥ ΦΑΓΙΟΥΜ Έπειτα από 50 χρόνια σιωπής αρχίζουν να μιλούν για συγκλονιστικές εμπειρίες που είχαν καταχωνιάσει μέσα τους
Κείμενο 5 [Όνειρο ήταν…]
Ταριχευμένο σώμα αγοριού με το πρόσωπό του ζωγραφισμένο σε ξύλο με εγκαυστική μέθοδο, 120-100 π.Χ., το κούρεμά του δείχνει ότι έζησε στην εποχή του αυτοκράτορα Τραϊανού.
«Κι εμείς είμαστε θύματα»
Ξέρεις, μαμά, ο γιος σου βλέπει τη νύχτα εφιάλτες.
Πορτρέτο νεαρής γυναίκας με χαραγμένο το όνομα Ερμιόνη, 50-40 π.Χ. Εικάζεται ότι είχε σχέση με τον ελληνικό πολιτισμό και πέθανε γύρω στα 25 της.
Από τα δεινά του Β' Παγκοσμίου υπέφεραν και οι Γερμανοί
Χθες, μέσα στ' άγρια μεσάνυχτα, άκουσα φωνές και κλάματα από το δωμάτιό του.
Πορτρέτο γυναίκας με χρυσά σκουλαρίκια. 70-55 π.Χ. Χρώματα που κόβουν την ανάσα και θυμίζουν τους μεγάλους Βενετσιάνους ζωγράφους.
Οι πρώτες μου αναμνήσεις είναι από τα ατέλειωτα ταξίδια στα κατάμεστα τρένα που σταματούσαν ξαφνικά στην ύπαιθρο. Ύστερα, ακούγαμε τον ανατριχιαστικό θόρυβο από τα βομβαρδιστικά που βουτούσαν για να αδειάσουν το φονικό τους φορτίο κι ύστερα πάλι ξαναγύριζαν για να ρίξουν κι άλλες βόμβες. Μια φορά μάς είχαν πει να βγούμε από το τρένο και να αναζητήσουμε καταφύγιο στο δάσος. Καθώς τρέχαμε προς τα δέντρα, είδα διάσπαρτα εκατοντάδες απανθρακωμένα πτώματα…
Τον βρήκα στο κρεβάτι του να σπαράζει.
Πορτρέτο γυμνού άνδρα, 120-80 π.Χ. Ηλιοκαμένος και με αραιό μουστάκι, που δείχνει την αρχή της ανδρικής ηλικίας.
Απρίλιος 1945. Οι ναζί σαμποτέρ έβαλαν φωτιά στο σπίτι μιας Γερμανίδας. Εκείνη, με ό,τι πρόλαβε να σώσει από τα υπάρχοντά της, θα αναζητήσει αλλού μια καλύτερη τύχη
- Τι έχεις, Μανθούλη μου;
Πορτρέτο νεαρού άνδρα, 120-100 π.Χ. Πέθανε γύρω στα 20 και λεγόταν Αρταμήδωρος. Το βλέμμα του αιχμαλωτίζει το θεατή.
Καθώς τρέχαμε με τον τρόμο του θανάτου, η μητέρα μου κι εγώ με τα αδέλφια μου σωριαζόμασταν κάθε τόσο για να γλιτώσουμε από τα αεροπλάνα και τις βόμβες.
Πονάς πουθενά;
Πορτρέτο γυναίκας με χρυσό περιλαίμιο, 120-100 π.Χ. Το μελαγχολικό της βλέμμα είναι τυχαίο και οφείλεται στην επίδραση της άμμου στην επιφάνεια του πίνακα.
Όταν τα χώματα που πετάγονταν και ο κουρνιαχτός από τις εκρήξεις καταλάγιαζαν, έβλεπα πάλι τη μητέρα μου, τους αδελφούς μου και τις αδελφές μου να τρέχουν με απλωμένα τα χέρια προς το μέρος μου.
Είσαι άρρωστος;
Αριστουργήματα μνήμης
Η καταπληκτική νουβέλα του Β. Σέμπαλντ «Αεροπορικός πόλεμος και λογοτεχνία» (W. Sebald, «Luftkrieg und Literatur») μού ξανάφερε στον νου εκείνες τις τραυματικές αναμνήσεις.
- Η μαμά…
Ο σκοπός αυτών των πορτρέτων ήταν να διατηρήσουν ζωντανή την μνήμη του νεκρού χάρη με το ρεαλισμό της απόδοσης.
Μόλις τα τελευταία τρία - τέσσερα χρόνια, οι Γερμανοί συγγραφείς και ιστορικοί άρχισαν να καταπιάνονται με ένα θέμα που προηγουμένως συμπεριλαμβανόταν στα απαγορευμένα, με τα όσα υπέφερε ο γερμανικός πληθυσμός στα τελευταία χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Η μαμά…
Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η απεικόνιση των νεκρών, τους χάριζε την αθανασία.
Οι σημαντικότεροι Γερμανοί συγγραφείς της μεταπολεμικής περιόδου θεωρούσαν ότι έκρυβε μια ηθική και αισθητική ανηθικότητα οποιαδήποτε περιγραφή της συμφοράς του γερμανικού λαού - του έθνους που ήταν υπεύθυνο για τον πόλεμο.
Ήταν εδώ λίγο πριν έρθεις.
Δυο χρόνια πριν η έκθεση των πορτρέτων του Φαγιούμ στο Βρετανικό Μουσείο ενθουσίασε τους φιλότεχνους και περίμενες ουρά για να μπεις.
Ξαφνικά όμως κάποιοι ένιωσαν την ανάγκη να ρίξουν κάποιο φως στο θέμα - ταμπού, όπως και στις αιτίες που είχαν κατατάξει το ζήτημα αυτό στα απαγορευμένα.
Μ' αγκάλιασε, με φίλησε πολλές φορές.
Σ' εμάς, χάρη στην πρωτοβουλία του αείμνηστου Νίκου Γιανναδάκη, εφόρου της Βικελαίας Βιβλιοθήκης στο Ηράκλειο της Κρήτης και στη θαυμάσια μελέτη της ζωγράφου Ευφροσύνης Δοξιάδη ''Τα πορτρέτα του Φαγιούμ'', διοργανώθηκε αυτή η έκθεση με θέμα ''Από τα πορτρέτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων'' με την επιστημονική επιμέλεια της κ. Δοξιάδη.
Τραγωδία.
Εγώ είχα γαντζωθεί πάνω της και την παρακαλούσα:
Η έκθεση πρωτοπαρουσιάσθηκε στο Ηράκλειο, στην συνέχεια στην Αθήνα και από την 1η μέχρι τις 31 Αυγούστου 1998, θα παρουσιασθεί στο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.
Μετά τον Σέμπαλντ, ήρθε ο Γκίντερ Γκρας να δημοσιεύσει τη νουβέλα «Το περπάτημα του κάβουρα» που θυμίζει μια ιστορική τραγωδία: την τύχη που είχε το σκάφος «Gustloff» με τους πρόσφυγες, το οποίο είχε βυθιστεί από σοβιετικό υποβρύχιο την άνοιξη του 1945, παρασύροντας στον βυθό 9.000 γυναικόπαιδα, μαζί με το κατ' εξοχήν γυναικείο πλήρωμά του.
"Μην ξαναφύγεις, μαμά, σε παρακαλώ, μη μ' αφήσεις…
Περιλαμβάνει 60 πορτρέτα, εικόνες από το Σινά και αντίγραφα έργων που συνδέουν τα Φαγιούμ με τις βυζαντινές εικόνες.
Πρόσφατα, ο Γερμανός ιστορικός Γεργκ Φρίντριχ, στη μακροσκελέστατη μελέτη του «Η πυρκαγιά» (που έγινε μπεστ σέλερ μέσα σε λίγες βδομάδες), περιγράφει τις επιπτώσεις των συμμαχικών «βομβαρδισμών - χαλιών» εναντίον των γερμανικών πόλεων.
Θα γίνω καλό παιδί, δε θα χτυπάω τους συμμαθητές μου και θα γυρίζω νωρίς στο σπίτι…".
Τα έργα προέρχονται από το Βρετανικό Μουσείο, το Μουσείο Retrie του Λονδίνου, το Μουσείο του Κιέβου, το Μουσείο Μπενάκη, καθώς και από ιδιώτες συλλέκτες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Με την οδυνηρή ακρίβεια του ιστορικού, αλλά και την αριστοτεχνική λογοτεχνική τεχνική του συγγραφέα.
Η μαμά χαμογελούσε, αλλά δε μου απάντησε.
Τα πορτρέτα του Φαγιούμ χρησίμευαν για την κάλυψη των προσώπων των μουμιοποιημένων νεκρών στην Αίγυπτο τους τρεις πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.
Το βιβλίο αυτό προκάλεσε εύλογες αντιδράσεις στη Βρετανία, καθώς εγείρει το ερώτημα αν νομιμοποιούνται τα εγκλήματα πολέμου όταν διαπράττονται εναντίον εκείνων που τα εφήρμοσαν πρώτοι.
Τραβήχτηκε από κοντά μου, άνοιξε την πόρτα κι έφυγε χωρίς να λογαριάσει τις φωνές και τα παρακάλια μου.
Η συνήθεια της ταρίχευσης των νεκρών στην Αίγυπτο αναφέρεται στον Ηρόδοτο από τον 5ο αιώνα και θεωρείται βαρβαρική συνήθεια.
Έπειτα από τα βιβλία αυτά, ακολούθησε στη Γερμανία η προβολή από την τηλεόραση ντοκιμαντέρ και η δημοσίευση στις εφημερίδες ερευνών που καταπιάνονταν με άλλες πτυχές της κεντρικής ιδέας του ζητήματος, όπως είναι η τύχη των 15 εκατομμυρίων Γερμανών που απελάθηκαν από τις πρώην ανατολικές επαρχίες, στην Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία, πολλοί από τους οποίους πέθαναν από τις κακουχίες ή σκοτώθηκαν.
Γιατί, Δανάη;
Η κατάληψη της Αιγύπτου από τον Μ. Αλέξανδρο το 332 π.Χ. και η διακυβέρνηση της χώρας από τους Μακεδόνες επί τρεις αιώνες, δεν την άλλαξε, το ίδιο και η ρωμαϊκή κατάκτηση στη συνέχεια, από το 31 π.Χ.
Πέτερ Σνάιντερ: «Και οι ίδιοι οι Γερμανοί υπέφεραν από τον πόλεμο»
Γιατί έφυγε πάλι;
Οι ταριχευτές, ιερείς και μη, με προστάτη τον θεό Άνουβι, δούλευαν οργανωμένοι σε συντεχνίες, με δεσμευτικές συμφωνίες με συγκεκριμένες οικογένειες, αυστηρά καταγραμμένες και μεταβιβάζονταν τα επαγγελματικά δικαιώματα στους κληρονόμους τους.
«Ήταν σαν όλα αυτά τα χρόνια να περπατούσαμε σαν υπνοβάτες στους δρόμους των πόλεων που είχαν χτιστεί και πάλι από τα ερείπια.
- Όνειρο είδες, βρε κουτό.
Ζούσαν στις παρυφές της ερήμου, αν και υπήρχαν και πλανόδιοι, και εκεί έσκαβαν λακκοειδείς τάφους ή έκτιζαν υπέργειους με ωμές πλίνθους.
Βαθιά πεπεισμένοι ότι το κακό εμείς το είχαμε προκαλέσει κι έπειτα έπεσε πάνω μας.
Η μαμά δε γύρισε κι ούτε πρόκειται να έρθει πίσω.
Η ταρίχευση κρατούσε εβδομήντα μέρες και συνοδεύονταν από ιεροτελεστίες, ξόρκια που διαβάζονταν και φυλακτά.
Κι όλα αυτά σαν ένα κακό όνειρο.
Αυτά τα είπαμε.
Χρησιμοποιούσαν λάδια και μυρωδικά και στο τέλος τύλιγαν όλο το σώμα με ταινίες λινού υφάσματος, μερικές φορές με περίτεχνο τρόπο.
Μήπως και τώρα δεν εμφανιζόμαστε μπροστά στην ανθρωπότητα ως πρωταθλητές της αθωότητας;».
Πρέπει να μάθουμε να ζούμε χωρίς αυτήν, πάρ' το απόφαση.
Στο τέλος έσκιζαν την ταινία και άνοιγαν το στόμα για να βγει η ψυχή.
Ο Σέμπαλντ, ιδιαίτερα, επιμένει στο γιατί όλες αυτές οι εμπειρίες είχαν τόσο λίγες επιπτώσεις στη μεταπολεμική λογοτεχνία της Γερμανίας.
Είμαστε μεγάλοι πια, θα τα καταφέρουμε.
Το νέο στοιχείο που εισήχθη στην ταφή στη ρωμαϊκή περίοδο ήταν οι νεκρικές προσωπογραφίες, ενώ πριν χρησιμοποιούσαν τρισδιάστατες νεκρικές μάσκες επιζωγραφισμένες με την αιγυπτιακή συνήθεια.
Για να αποκαλύψει τις διαστάσεις της σιωπής και της λήθης, αισθάνθηκε την ανάγκη να περιγράψει με λεπτομέρειες όλες τις εμπειρίες της φρίκης καθώς και την καταπίεση που υπέστη ο άμαχος γερμανικός πληθυσμός.
- Κι αν ξαφνικά πεθάνει ο μπαμπάς, τι θα γίνουμε μόνοι μας;
Ο σκοπός αυτών των πορτρέτων ήταν να διατηρήσουν ζωντανή την μνήμη του νεκρού χάρη στο ρεαλισμό της απόδοσης.
Από αποσπάσματα ημερολογίων, καταθέσεις μαρτύρων, δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής και αναμνήσεις, ο Σέμπαλντ κατόρθωσε να αναπαραγάγει στιγμές που έζησαν οι κάτοικοι των γερμανικών πόλεων τα τελευταία χρόνια του πολέμου.
Λένε ότι ο παππούς του Στράτου πέθανε από τη στενοχώρια του όταν έφυγε η κόρη του για την Αμερική.
Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η απεικόνιση των νεκρών, τους χάριζε την αθανασία.
Όπως οι αεροπορικές επιδρομές εναντίον του Αμβούργου, το καλοκαίρι του 1943, που είχαν στόχο «να προκληθεί η μέγιστη καταστροφή της πόλης».
Κι ο μπαμπάς είναι πολύ λυπημένος.
Σήμερα σώζονται 1.000 δείγματα τέτοιων πορτρέτων που παριστάνουν άνδρες, γυναίκες, παιδιά και γέροντες.
Οι απολογητές του «Δίκαιου Πολέμου» θα είναι δύσκολο να διαβάσουν το βιβλίο του Σέμπαλντ χωρίς να αναρωτηθούν αν θα πρέπει να αντικατασταθεί το επίθετο «Δίκαιος» πριν από το «Πόλεμος».
Φοβάμαι, Δανάη…
Ονομάζονται πορτρέτα του Φαγιούμ, επειδή τα περισσότερα βρέθηκαν στην κοιλάδα του Φαγιούμ, 60 χλμ. νοτίως του Καίρου, στην δυτική όχθη του Νείλου.
Προφανώς όμως μόλις τώρα, μετά τη συνειδητοποίηση των τρομερών πραγμάτων που είχαν κάνει οι Γερμανοί ναζί στα άλλα κράτη, κατάφεραν να ξυπνήσουν οι αναμνήσεις για να διαπιστωθεί ότι και οι ίδιοι υπήρξαν θύματα του πολέμου που προκάλεσαν.
- Χαζούλικο…
Η περιοχή ονομαζόταν Φαγιούμ ή Αρσινοίτης νομός με πρωτεύουσα την Αρσινόη και οι νεκροί θάβονταν στην νεκρόπολη Χαουάρα, όπου και βρέθηκαν με τις ανασκαφές του αρχαιολόγου W. M. Flinders Petrie.
Πώς σου μπήκε τέτοια ιδέα στο μυαλό;
Αργότερα βρέθηκαν πολλά στη Φιλαδέλφεια μετά το 1887 και στην συνέχεια σε πολλά άλλα μέρη της Αιγύπτου.
Έτσι εύκολα πεθαίνουν οι άνθρωποι;
Έγιναν γνωστά στην Ευρώπη με την έκθεση που οργάνωσε ο Τheodor Graf, Αυστριακός έμπορος τέχνης στη Βιέννη το 1887 και στις ΗΠΑ το 1893 στη Νέα Υόρκη.
Όλοι έχουν στενοχώριες, αλλά κάνουν κουράγιο και προχωρούν.
Παρόλο ότι αμφισβητήθηκε η αυθεντικότητα πολλών από αυτά, εν τούτοις ήταν η πρώτη παρουσίαση αυτών των ωραιότατων νεκρικών πορτρέτων που προέρχονταν από την Αίγυπτο.
Κι εμείς δε θα το βάλουμε κάτω.
Τα πορτρέτα έμειναν άγνωστα για πολλά χρόνια, ίσως γιατί ήταν ανυπόγραφα ή γιατί ήταν διάσπαρτα ή γιατί δεν μπορούσαν να τα εντάξουν επιστημονικά.
Σιγά σιγά θα την ξεχάσουμε τη μαμά και δε θα πονάμε πια.
Ενσωματωμένα σε αιγυπτιακές μούμιες με ρωμαϊκά χτενίσματα, ρούχα και κοσμήματα και ελληνική τεχνοτροπία της αλεξανδρινής σχολής, που διατηρούσε την παράδοση της ελληνικής τέχνης για την ρεαλιστική απεικόνιση των μορφών, ήταν φυσικό να δημιουργήσει προβλήματα στους επιστήμονες.
- Εγώ δε θέλω να την ξεχάσω.
Πολλά απ' αυτά μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο με την προσωπική φροντίδα του Petrie, που όχι μόνο έκανε την ανασκαφή αλλά και τη συσκευασία των πορτρέτων για να σταλούν με ασφάλεια στο Λονδίνο, αφού πρώτα οι αιγυπτιακές αρχές κρατούσαν ό,τι ήθελαν για το μουσείο του Καΐρου.
Όταν μεγαλώσω θα πάω να τη βρω.
Και δεν πήραν μόνον οι Άγγλοι αλλά και η γερμανική αρχαιολογική σχολή που έκανε κι αυτή ανασκαφές στον χώρο αλλά και ιδιώτες π.χ. εκδότης γερμανικής εφημερίδας που χρηματοδότησε τις αποστολές.
- Καλά, καλά…
Η πρώτη επίσημη γνωριμία με αυτά τα πορτρέτα από την Αίγυπτο, ήταν στο Βερολίνο, τον χειμώνα του 1938, όπου εκτέθηκαν ευρήματα από την Αντινοόπολη.
Κοίτα τώρα να ηρεμήσεις και να ξανακοιμηθείς κι έχουμε καιρό ως τότε.
Ήταν τόσο ζωντανά και απέδιδαν τόσο φυσικά τις φυλετικές διαφορές, ώστε οι Γερμανοί αρχαιολόγοι που συμμετείχαν τότε στο σεμινάριο βυζαντινής τέχνης, αστειευόμενοι έβρισκαν ομοιότητες με Έλληνες συναδέλφους τους.
Γύρισα κι εγώ στο κρεβάτι μου.
Έλεγαν λοιπόν '' das so genante Pelekanidis portret '' και αναφέρονταν στον αείμνηστο μετέπειτα καθηγητή μας της βυζαντινής τέχνης στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Στ. Πελεκανίδη.
Κανένας άλλος δεν άκουσε τις φωνές και τα κλάματα του Μάνθου.
Ο Αντρέ Μαλρό έγραψε ότι στο βλέμμα των προσώπων που εικονίζονται στα πορτρέτα του Φαγιούμ μοιάζει να καίει καντήλι αιώνιας ζωής.
Η Θέκλα παίρνει κάθε βράδυ ένα χαπάκι για τις αϋπνίες της κι ο μπαμπάς δεν ξυπνάει, ακόμα και κανόνια να βαράνε.
Και πράγματι όποιος δει αυτά τα πορτρέτα με τη σοβαρή έκφραση και τα μεγάλα λυπημένα μάτια, αισθάνεται ότι ατενίζουν τον κόσμο από μακριά, όπως ταιριάζει σε νεκρικά πορτρέτα.
Το μπουκάλι το κρασί τού χαρίζει ένα βαθύ ύπνο όμοιο με λήθαργο…
Είναι ζωγραφισμένο συνήθως μόνο το κεφάλι, ενώ υπάρχουν λίγα ολόσωμα.
Εγώ όμως έμεινα ξάγρυπνη και μόνο όταν άρχισε να χαράζει με πήρε ο ύπνος.
Συνήθως ζωγραφίζονταν αμέσως μετά τον θάνατο ενώ άλλα βασίζονταν στο ζωντανό μοντέλο και έμεναν κρεμασμένα στο σπίτι μέχρι τη στιγμή που θα χρειάζονταν να τοποθετηθούν στη μούμια.
Βλέπεις πώς καταντήσαμε, μαμά;
Ο Petrie βρήκε τέτοια προσωπογραφία με κορνίζα αλλά και πορτρέτα νέων ανθρώπων που αντιστοιχούσαν σε μούμιες γερόντων, όπως αποδείχθηκε.
Λίτσα Ψαραύτη, Όνειρα από μετάξι, εκδ. Πατάκη, 2002
Τα περισσότερα πορτρέτα απεικονίζουν νέους ανθρώπους και παιδιά γιατί ξέρουμε ότι ο μέσος όρος ζωής δεν ξεπερνούσε τα 35 χρόνια και η παιδική θνησιμότητα ήταν πολύ μεγάλη. Πάντως αξονικές τομογραφίες (C.A.T ) που έγιναν σε οκτώ από τις μούμιες του Βρετανικού Μουσείου απέδειξαν ότι ο χρόνος θανάτου και ο χρόνος που ζωγραφίστηκε το πορτρέτο ήταν πολύ κοντινά.
Οι μούμιες μετά την ολοκλήρωση της ταρίχευσης έμεναν κάποιες μέρες εκτεθειμένες και επισκέψιμες, για να συνηθίσει η οικογένεια την απώλεια του προσφιλούς της μέλους.
Ποίοι ήταν οι νεκροί του Φαγιούμ, ήταν ένα πρόβλημα. Πίστευαν στους Αιγύπτιους θεούς και σίγουρα ανήκαν στην κοινωνική και οικονομική ελίτ, μερικοί δε ήταν σίγουρα απόγονοι των στρατιωτών του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων. Υπό τη ρωμαϊκή κατοχή είχαν προνόμια και τοπικούς άρχοντες, υιοθέτησαν την ρωμαϊκή μόδα και κράτησαν την αιγυπτιακή τους πίστη.
Οι πρώτοι χριστιανοί στην Αίγυπτο αντιμετωπίστηκαν με ανοχή, η πρακτική της ταρίχευσης όμως εξακολουθούσε παρά τις αντιδράσεις των ιερέων, πράγμα που καταδίκαζε ο Άγιος Αθανάσιος, ο οποίος έλεγε ότι ο Άγιος Αντώνιος ζήτησε να μην τον μεταφέρουν στην Αίγυπτο για να μην ταριχευτεί και να τον θάψουν σε μυστικό τάφο.
Δεν εκτιμούμε μόνο την αισθητική απόλαυση που προσφέρει η εξαιρετική τέχνη των περισσοτέρων Φαγιούμ, αλλά αντλούμε και πληροφορίες για την εμφάνιση, κόμμωση, ενδυμασία, κοσμήματα, τη ζωγραφική, την τεχνοτροπία, αλλά και την κοινωνία, αφού βλέπουμε καθημερινούς ανθρώπους και όχι ήρωες ή θεούς. Πρόκειται για πάντρεμα δυο πολιτισμών, του αιγυπτιακού και του ελληνικού και δυο καλλιτεχνικών παραδόσεων.
Ο νατουραλισμός των πορτρέτων κατάγεται κατευθείαν από τον Απελλή, τον ζωγράφο του 4ου π.Χ. αι. και έφθασε στην Αίγυπτο με τους Μακεδόνες κατακτητές. Η ακριβής παρατήρηση και το ελεύθερο ύφος ήταν κατάλληλα για την γρήγορη εκτέλεση του έργου, εφόσον χρησιμοποιούνταν η εγκαυστική (ζωγραφική με ζεστό κερί) που απαιτούσε ταχύτητα. Δουλεύονταν πάνω σε ξύλο συκομουριάς που μπορούσε να καμπυλωθεί και να τοποθετηθεί στο πρόσωπο της μούμιας, βάζοντας πολλές φορές γύρω τους πλαίσιο από επιχρυσωμένο γύψο, ώστε να εναρμονίζονται με την αιγυπτιακή τεχνοτροπία.
Αποτελούν προδρόμους των βυζαντινών εικόνων γιατί οι νεκρικές προσωπογραφίες και οι πρώτες εικόνες συνυπήρχαν μέχρις ότου οι πρώτες εξαφανίστηκαν. Έτσι δεν είναι περίεργο που εικόνες από την Αγία Αικατερίνη του Σινά του 6ου και 7ου αι. έχουν ομοιότητες με τα Φαγιούμ.
Οι πρώτοι χριστιανοί ταρίχευαν τους μάρτυρες αγίους και στους διωγμούς άφηναν βιαστικά τη μούμια και έπαιρναν την προσωπογραφία. Έτσι, το πορτρέτο υποκαθιστούσε το σώμα του μάρτυρα και απετέλεσε την αρχή των εικόνων.
Είναι παρατηρημένο ότι στα περισσότερα πορτρέτα τα μάτια είναι ιδιαίτερα μεγάλα και οι ζωγράφοι ήταν επηρεασμένοι από την αιγυπτιακή παράδοση που τα τόνιζε. Σίγουρα όμως πετυχαίνουν μεγαλύτερη εκφραστικότητα.
Στην Ελλάδα υπάρχουν ελάχιστα κομμάτια σε ιδιωτικές συλλογές. Έχουμε δυο στο Μουσείο Μπενάκη, αγορασμένα από τον Αντώνη Μπενάκη στο Κάιρο το 1948 και χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αι., πέντε στο Εθνικό Μουσείο από την συλλογή Δημητρίου, και άλλα 22 από την συλλογή του μουσείου. Ο ζωγράφος Γ. Μαυροείδης έχει δυο, ο ιστορικός τέχνης Στ. Λυδάκης ένα και δύο από την συλλογή Ιόλα. Σύνολο 34 κομμάτια.
Την εποχή που ανακαλύφθηκαν τα πορτρέτα ήταν δύσκολο να εκτιμηθούν, σήμερα όμως είναι παγκόσμια αποδεκτή η καλλιτεχνική τους αξία και επομένως η έκθεση που θα ανοίξει τις πύλες της την 1η Αυγούστου, πρέπει να έχει μεγάλο ενδιαφέρον.
