ΘΩΜΑΣ ΨΥΡΡΑΣ

Η διγλωσσία της Παιδείας

Η μελέτη της γλώσσας στη Μέση Εκπαίδευση μέχρι σήμερα στράφηκε γύρω από προβλήματα διδασκαλίας και ειδικής διδακτικής αγωγής του λόγου, θα έλεγαν ορισμένοι υπεραισιόδοξοι. Πολύ συχνά όμως μας διαφεύγει εντελώς ότι ο λόγος είναι θεσμός, ότι προκύπτει από τη διαβίωση μέσα στην κοινωνία, ότι είναι προϊόν της κοινωνικής ζωής και μοιραία αντανακλά τις θέσεις, τις αντιθέσεις της κοινωνίας. Πάντα πρέπει να θυμόμαστε ότι σε κάθε γλώσσα αντιστοιχεί μια ιδιαίτερη οργάνωση των δεδομένων της εμπειρίας. Ποιες θέσεις κι αντιθέσεις, ποια προβλήματα και ποια εκπαιδευτική οργάνωση αντανακλά ο λόγος (οι γλώσσες) που αναπτύσσεται στο σχολικό χώρο; Ποια είναι η ιδιαίτερη οργάνωση των δεδομένων της εμπειρίας που αντιστοιχεί στην κάθε γλώσσα επιβάλλοντας το λόγο της στο σχολείο; Ας δούμε αυτές τις γλώσσες παρά το σίγουρο κίνδυνο της απλοποίησης ή της υπερβολικής σχηματοποίησης που συνεπάγεται ένα τέτοιο εγχείρημα: α) Η γλώσσα του (της) λυκειάρχη: (λύκαινα αποκαλείται από τους μαθητές ή κατά τον Κριαρά λυκειάρχισσα). Γλώσσα νουθεσίας, ευθύνης και επιβολής. Γλώσσα που συνεχώς υπενθυμίζει την κυρίαρχη αντίθεση ανάμεσα στους «πάνω» και τους «κάτω». β) Η γλώσσα του συλλόγου καθηγητών: λόγος κοινός, συνεπίκουρος και συμπληρωματικός στη γλώσσα του λυκειάρχη που κλείνει τελεσίδικα τα όποια ρήγματα στο φαινόμενο «Επιβολής», τιμητής και σύμφωνος με τις κείμενες διατάξεις. γ) Η γλώσσα των εγγράφων, των αναλυτικών προγραμμάτων, των πάσης φύσεων οδηγιών: λόγος επιβολής στους «πάνω» από τους «πιο πάνω». Λόγος αποστεωμένος, γραφειοκρατικός. δ) Η γλώσσα των βιβλίων: λόγος των «πιο πάνω» που απευθύνεται κατ' ευθείαν στους «κάτω». Απέναντι σε τούτο τον καταιγισμό των γλωσσών οι «κάτω», οι μαθητές, αναπτύσσουν φυσιολογικά τη δική τους αμυντική στάση. α) Η γλώσσα του διαλείμματος: ένα στυλ αργκό, και μάλιστα χυδαίο, χρησιμοποιείται στον περίβολο των Λυκείων, αλλά γενικά αποφεύγεται στο οικογενειακό περιβάλλον. Είναι, αν μπορούμε να ονοματίσουμε, ο γλωσσικός χουλιγκανισμός, ένα γλωσσικό μωσαϊκό με ποδοσφαιρικά δάνεια, με συνθηματολογικές εκφράσεις, με σεξουαλικές αναφορές. Ωστόσο η κοινωνική αυτή διάλεκτος δε χρησιμοποιείται την ώρα του μαθήματος μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας. Εκεί τα πράγματα είναι διαφορετικά. β) Η γλώσσα στην τάξη: Απέναντι στο γνωστικό καταιγισμό της διδασκαλίας οι μαθητές προβάλλουν μια διαδικασία γλωσσικής διαφοροποίησης, που αρχίζει από τη φαινομενική αποδοχή της γλώσσας του διδασκάλου και καταλήγει, σε οριακές περιπτώσεις, στην αφασία. γ) Η γλώσσα των θρανίων: γλώσσα grafiti πάνω στις επιφάνειες των θρανίων· τη στιγμή που είναι αφηρημένοι, τη στιγμή που αδιαφορούν, που πνιχτά αγανακτούν, που γράφουν το δάσκαλό τους στα παλιά τους τα παπούτσια, υπάρχει μπροστά τους αυτός ο χώρος έτοιμος να δεχτεί την επέμβαση, ανοιχτός χώρος έκφρασης που μπορούν να τον κάνουν ό,τι θέλουν. Εδώ πάνω θα περάσουν διακοσμητικά την απάθειά τους μέσα από γραμμές παραίτησης και αφηρημάδας. Εδώ οι ζωγραφικοί πόθοι θα αποσπάσουν τα χάχανα του διπλανού. Εδώ το συναίσθημα θα εκφραστεί με λόγια από τραγούδια. Συχνότερα θα υπάρξουν βωμολοχίες - εναντίον τίνος; - βρισιές ανάκατες με ονόματα ειδώλων ή χώρους κοινωνικής ένταξης, ποδοσφαιρικές ομάδες και κόμματα. Σπανιότερα κάποια συναισθήματα.

Ο Θ. Ψύρρας είναι φιλόλογος, καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και συγγραφέας.