ΘΟΥ ΚΥΡΙΕ "Δεν μ' ενοχλείτε πια"

Το ιστορικό πλαίσιο

Η φαντασία μου τα φταίει…

"Α, μπα, δεν με ενοχλούν πια όσα γράφονται ή μεταδίδονται από έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα". Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην Ελλάδα μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων, δηλαδή στην περίοδο του Μεσοπολέμου, ήταν εξαιρετικά ρευστή.

Του ΒΑΣΙΛΗ ΚΕΧΑΓΙΑ

Τάδε έφη η τραγουδίστρια και ηθοποιός Τζένιφερ Λόπεζ. Τη Μικρασιατική Καταστροφή έχει ακολουθήσει μεγάλη πολιτική αστάθεια που κατέληξε το 1936 στην επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά, ενώ και στην Ευρώπη είχαν επικρατήσει φασιστικά καθεστώτα.

Φαντάσου το σκηνικό:

Ποια; Η λογοκρισία που επιβλήθηκε από το καθεστώς στις νέες εκδόσεις και στον τύπο επηρέασε, όπως ήταν φυσικό, τους λογοτέχνες και ανέκοψε ως ένα βαθμό την ελεύθερη έκφρασή τους.

Χαμογελαστός αλλά ταυτόχρονα αυστηρός στέκεται μπροστά στο περιπολικό του, που βρίσκεται παρκαρισμένο σε απόλυτα σύννομη και προβλεπόμενη θέση στην άκρη του δρόμου.

Εκείνη που ως πρόσφατα θύμωνε όταν η προσωπική της ζωή έδινε "τροφή" στους δημοσιογράφους, πολύ δε περισσότερο όταν έβγαιναν στη δημοσιότητα ανυπόστατα ρεπορτάζ.

Ο μοντερνισμός εμφανίστηκε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα αμφισβητώντας τις παραδοσιακές αισθητικές αξίες και επηρεάζοντας όλες τις μορφές της τέχνης με εκπροσώπους στην ποίηση το Γάλλο Αρθούρο Ρεμπώ (Arthur Rimbaud), το Βρετανό Θ.Σ. Έλιοτ (T.S. Eliot), τον Αμερικανό Έζρα Πάουντ (Ezra Pound) και τον Ιρλανδό Γέητς (W.B. Yeats) και στην πεζογραφία το Γάλλο Αντρέ Ζιντ (Andre Gide), την Αγγλίδα Βιρτζίνια Γουλφ (Virginia Woolf) και το διάσημο για το έργο του Οδυσσέας (Ulysses) Ιρλανδό Τζέημς Τζόις (James Joyce). Τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνισμού είναι κυρίως η κατάργηση της παραδοσιακής μορφής, της ομοιοκαταληξίας και του μέτρου, οι πρωτότυποι συνδυασμοί λέξεων, η υπαινικτική χρήση της γλώσσας.

Με το έμπειρο μάτι του, έστω και στη μέση της νύχτας, προσπαθεί να "φωτίσει" το εσωτερικό των διερχόμενων οχημάτων και να ανακαλύψει οδηγούς που προέρχονται από χώρους όπου διαμείφθηκε σημαντική κατανάλωση οινοπνεύματος.

"Τώρα πλέον, απλώς διασκεδάζω και τα απολαμβάνω", δήλωσε η Λατινοαμερικάνα σταρ σε συνέντευξη που παραχώρησε στη γερμανική τηλεόραση κατά την παραμονή της στο Βερολίνο, στο πλαίσιο των υποχρεώσεών της για την προώθηση της νέα ταινίας της "Καμαριέρα στο Μανχάταν".

Παράλληλα ζητήματα, όπως η ελληνικότητα, η υιοθέτηση των μεγάλων κινημάτων στην τέχνη, κυρίως του μοντερνισμού και του υπερρεαλισμού, η σχέση της νεοελληνικής λογοτεχνίας με την ευρωπαϊκή, αποτέλεσαν αντικείμενα συζητήσεων και συχνά σφοδρών αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους λογοτέχνες.

Αίφνης εντοπίζει ογκώδες όχημα (4x4, κατά το κοινώς λεγόμενο), υψώνει το δεξί του χέρι και με το αριστερό προτρέπει τον επίσης ογκώδη οδηγό του να προσέλθει στα "πιτς".

Όσο για τις φήμες που θέλουν να έχει ασφαλίσει τα πόδια και τα σχεδόν θρυλικά οπίσθιά της, περιορίζεται στο λακωνικό "Όλα είναι ένα ψέμα".

Ο υπερρεαλισμός υπήρξε μεγάλο πρωτοποριακό κίνημα που δεν περιορίστηκε στη λογοτεχνία αλλά αναπτύχθηκε σε όλες τις τέχνες. Εμφανίστηκε το 1924 στη Γαλλία με αρχηγό τον Αντρέ Μπρετόν (Andre Breton) και εκπροσώπους τους ποιητές Πωλ Ελυάρ (Paul Eluard), Λουί Αραγκόν (Louis Aragon) κ.ά., τους ζωγράφους Max Ernst, Salvador Dali κ.ά. Οι υπερρεαλιστές επηρεάζονται από την ψυχανάλυση και χρησιμοποιούν τα διδάγματα του συμβολισμού. Πιστεύουν ότι ο άνθρωπος πρέπει να ξεφεύγει από την καθημερινή πραγματικότητα χρησιμοποιώντας τη φαντασία, την τύχη, το όνειρο και το ασυνείδητο. Στη λογοτεχνία οι υπερρεαλιστές καλλιέργησαν κυρίως την ποίηση με απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και στη στιχουργική. Στην Ελλάδα ο υπερρεαλισμός υιοθετήθηκε από σημαντικούς ποιητές όπως ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος, ο Γκάτσος αλλά και ο Ελύτης στις πρώτες του ειδικά συλλογές. Ορθόδοξοι, ωστόσο, υπερρεαλιστές ήταν μόνο ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος.

Με έκπληξη παρατηρεί ότι ο χειριστής του οχήματος είναι ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής.

Ο Άγγελος Τερζάκης δίνει το στίγμα και τις ανησυχίες της δικής του γενιάς στο δοκίμιο «Μεσοπολεμικές μορφές» (Το Βήμα, 17-7-1958):

Αντί να τον χαιρετήσει ευγενικά (ίσως και θαυμαστικά), να ευχηθεί και να τον αφήσει να συνεχίσει το δρόμο του (υπό την επικρεμάμενη απειλή να υπηρετήσει στον Έβρο) τείνει προς το μέρος του μικρή και καταλήγουσα σε επίμηκες άκρο συσκευή, ικανή να ανιχνεύει τα ποσοστά της αλκοόλης στο αίμα.

«Όσοι αργότερα μας κατηγόρησαν, με αρκετή θαρρώ επιπολαιότητα, γιατί δεν κλειστήκαμε επίμονα, στενά, στον εθνικό μας χώρο, πέφτουν σ' ένα λάθος προοπτικής: Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, παραδόξως, δεν δραστηριοποιεί την προαναφερθείσα απειλή, αλλά πρόθυμα λαμβάνει ανά χείρας τη συσκευή και εκτελεί την εντολή του τροχονόμου: φουσκώνει τα μάγουλά του και εκπνέει το συγκεντρωμένο εντός τους αέρα. Κρίνουν με μέτρα μεταγενέστερα κι από σκοπιά αλλοιωμένη. Η γρήγορη εξαγωγή του αποτελέσματος αποδεικνύει την υπέρβαση του επιτρεπόμενου από το νόμο ορίου και ο υπηρέτης του νόμου προχωράει στις προβλεπόμενες διαδικασίες: αφαίρεση της άδειας οδήγησης για ένα τρίμηνο και διανυκτέρευση του πρωθυπουργού στο αστυνομικό τμήμα. Η επικοινωνία με το πνεύμα του αιώνα, η διεύρυνση των εσωτερικών οριζόντων, ήταν αναγκαία για να μην πεθάνουμε από ασφυξία σε μια στιγμή ιστορικά -κοσμοϊστορικά- κρίσιμη.

Την επόμενη ημέρα ο πρωθυπουργός ζητάει δημοσίως και από κρατικό τηλεοπτικό δίαυλο συγγνώμη από το λαό του για το κακό παράδειγμα που πρόσφερε με την παράβαση του νόμου.

Μια Ελλάδα φανατικά αυτοφυλακισμένη, θα ήταν μια Ελλάδα σε λίγο αιφνιδιασμένη, ανίκανη πια να συμβαδίσει με την Ιστορία του κόσμου, την τόσο ορμητική».

Το προηγούμενο (φανταστικό) σενάριο, με απλή αλλαγή των ονομάτων έλαβε χώρα στη μακρινή Αυστραλία.

Είναι φανερό πως τους νέους λογοτέχνες δεν ικανοποιούσε η υιοθέτηση της παράδοσης, που είχε δημιουργηθεί από τους προηγούμενους και αναζητούσαν δρόμους οι οποίοι θα άνοιγαν καινούριους ορίζοντες τόσο στην ποίηση, όσο και στην πεζογραφία.

Όσο να αποκτήσει δυνατότητα υπόστασης και στη δική μας χώρα, η Ελλάδα απλώς θα αναζητά -βαρναλικώ τω τρόπω- "ποιος φταίει;" ή κατά Τρικούπη "τις πταίει;"

Έτσι στο χώρο της ποίησης εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές στιχουργικές φόρμες και περνούν στον ελεύθερο στίχο. Από την άλλη πλευρά, στην πεζογραφία, εγκαταλείπουν το διήγημα και στρέφονται στην καλλιέργεια ενός πιο σύνθετου είδους, όπως είναι το μυθιστόρημα. Το ρεύμα του μοντερνισμού επιδρά σε ποιητές και πεζογράφους, αν και αρκετοί από τους δεύτερους παραμένουν πιστοί στο ρεαλισμό. Ο υπερρεαλισμός πάλι ασκεί αποφασιστική επίδραση στην ανανέωση της ελληνικής ποίησης αυτή την εποχή.

Μαξ Ερνστ, «Αγία Κεκιλία», 1923. Ο ζωγράφος υπήρξε από τους κυριότερους μοντερνιστές (Ανθολογία Σοκόλη)

Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της γενιάς, ωστόσο, είναι η προσπάθεια να ενσωματωθούν στα αμιγώς πρωτοποριακά και στοιχεία από την ελληνική παράδοση. Σε αυτή την προσπάθεια εντάσσονται ο δημοτικισμός της Γενιάς του Τριάντα καθώς και η προσέγγισή της στα «Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη.