ΤΑ ΚΟΚΚΙΝΟΜΑΥΡΑ Φοβούνται νέο Βελιγράδι Επίλογος

ΣΕ ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ παιχνίδι η παρουσία τους δεν πέρασε απαρατήρητη από τους φιλάθλους του Απόλλωνα Καλαμαριάς. Οι φήμες που κυκλοφορούν στη Βαγδάτη μετά τον βομβαρδισμό τής πόλης δημιουργούν σε όλους μας ασφυκτική ατμόσφαιρα. Μήπως προσέξατε ένα κλίμα «τέλους» στην ατμόσφαιρα της τάξης σας; Οι δύο κυρίες (φωτογραφία) μόνο άγνωστες δεν είναι στο "κοκκινόμαυρο" κοινό, που βρέθηκε στις κερκίδες των επισήμων. Οι Ιρακινοί έβαλαν ένα πούλμαν από το ξενοδοχείο «Palestine» για να περάσουμε τη γέφυρα Γκουν Χουρία και να πάμε να δούμε τις καταστροφές στα κυβερνητικά κτίρια. Τα σχολικά σας βιβλία έφτασαν στην τελευταία σελίδα τους, αρκετοί από σας νιώθετε κουρασμένοι, κάνει πια αρκετή ζέστη και ήδη συζητάτε για τις καλοκαιρινές σας διακοπές. Πρόκειται για τις συντρόφους των Μουράφσκι και Χριστοφορίδη, οι οποίες κάνουν παρέα εκτός γηπέδου και δεν χάνουν παιχνίδι των αγαπημένων τους. Οι δημοσιογράφοι μπήκαν μέσα στο πούλμαν, αλλά ξαφνικά ο Νικ Ρόμπερτσον του CNN είπε ότι φοβάται να περάσει τη γέφυρα του ποταμού, διότι υπήρχε κίνδυνος οι Αμερικανοί να τη βομβαρδίσουν.

Πράγματι, ένα ταξίδι, αυτό της φετινής σχολικής χρονιάς, έφτασε στο τέλος του.

Αυτή τη φορά κοντά τους ήταν και ο "Σουηδός", ο οποίος ήταν εκτός αποστολής λόγω τραυματισμού. Δημιουργήθηκε πανικός και ξαναγύρισαν στο ξενοδοχείο.

Και το βιβλίο των Θρησκευτικών, που σας συντρόφεψε σ' αυτό, τελείωσε. ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ συζήτησης στις τάξεις των φιλάθλων δεν ήταν άλλο από την κατασκευή νέου γηπέδου. Τι σας πρόσφερε στ' αλήθεια; Η δημοσιοποίηση των σχεδίων από τον πρόεδρο του Ερασιτέχνη, Θόδωρο Κιουπτσίδη, ήταν η απάντηση προς του επικριτές του, αλλά ο σύλλογος των παλαιμάχων με επικεφαλής τον πρόεδρο Απόστολο Παπαδόπουλο ετοιμάζονται να διεκδικήσουν τον Ερασιτέχνη στις επικείμενες αρχαιρεσίες που θα γίνουν τον προσεχή Ιούνιο.

Πρώτα πρώτα γνωρίσατε τον κόσμο της Παλαιάς Διαθήκης:

ΤΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ανάμεσα στον Μάτσι Μουράφσκι και τον Μάκη Κατσαβάκη θεωρείται λήξαν.

Φανταστήκατε την εποχή της· διαβάσατε τα κείμενά της και γνωρίσατε πολλές ιστορίες της· συναισθανθήκατε τη ζωή των μεγάλων πρωταγωνιστών της.

Ο Σερραίος τεχνικός μετά τη μεταμέλεια που επέδειξε ο Πολωνός αμυντικός τον συμπεριέλαβε στην δεκαοκτάδα, αλλά δεν τον ξεκίνησε στο βασικό σχήμα.

Στη συνέχεια καταλάβατε τη θέση της Παλαιάς Διαθήκης στην Αγία Γραφή και στη ζωή των χριστιανών.

Τελικά, στα μέσα του δευτέρου ημιχρόνου ο Μουράφσκι πέρασε στον αγωνιστικό χώρο αντί του Αμπονσά και έδωσε λύσεις στο κέντρο της άμυνας.

Και οπωσδήποτε βρήκατε απαντήσεις σε κάποια ερωτήματά σας. Η ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ της δεκαοκτάδας του Απόλλωνα δεν έκρυβε καμία έκπληξη.

Η εργασία αυτή σίγουρα σας βοήθησε να γνωρίσετε και να καταλάβετε περισσότερο τη χριστιανική πίστη και να γίνετε πιο ευαίσθητοι άνθρωποι.

Ο τεχνικός της ομάδας Μάκης Κατσαβάκης απέκλεισε τους Δημήτρη Καραμανλή και Μιχάλη Μπόλο και προτίμησε να έχει στον πάγκο περισσότερους επιθετικούς παίκτες, όπως οι Μουζαουί, Ουέλινγκτον και Πόπαρα και ανάλογα με την εξέλιξη του αγώνα να τους ρίξει στο παιχνίδι.

Ας μην ξεχνάμε πως ο σύγχρονος άνθρωπος δε χρειάζεται μόνο γνώσεις αλλά και ευαισθησία για να τα βγάλει πέρα σε μια τόσο περίπλοκη εποχή. ΤΑ ΥΒΡΙΣΤΙΚΑ συνθήματα κατά της μητέρας του Μιχάλη Γερμανάκου δεν πέρασαν απαρατήρητα.

Όλα αυτά φαίνονται σημαντικά.

Ο Αθηναίος ρέφερι στο 70' διέκοψε το παιχνίδι και ζήτησε από τον τέταρτο διαιτητή να γίνουν συστάσεις από τα μεγάφωνα του γηπέδου.

Κι ακόμη περισσότερο επειδή τα πετύχατε όχι ο καθένας μόνος του, αλλά ως συμμαθητές και συνάνθρωποι.

Προσωρινά οι φίλαθλοι του Απόλλωνα σταμάτησαν να αποδοκιμάζουν, αλλά στο τέλος του αγώνα συνέχισαν τα… γαλλικά τους.

Συμπληρώνατε ο ένας τον άλλο. Αναγνωρίζατε όχι μόνο τις αδυναμίες αλλά και τα χαρίσματα ο ένας του άλλου. Συχνά ανοίξατε τις καρδιές σας. Γι' αυτό, αν έχετε χρόνο, αφιερώστε μια ώρα στην τάξη σας να θυμηθείτε πόσο ωραίο ήταν να προχωρήσετε όλοι μαζί και να καταφέρετε να γίνετε μια ομάδα ανθρώπων που συνεργάζεται.

Τίποτε δε σταματάει με τις διακοπές. Τίποτε απ' όλα όσα κερδίσατε δε θα χαθεί. Όπου κι αν βρεθείτε το καλοκαίρι, θα κουβαλάτε μαζί σας όλα όσα έγιναν τη φετινή χρονιά. Συχνά χωρίς να το καταλαβαίνετε. Δε θα πάψετε να είστε «μαθητές». Άνθρωποι δηλαδή που προσπαθούν να ζήσουν δημιουργικά και με αγάπη για τη ζωή και τον κόσμο.

Όταν τον ερχόμενο Σεπτέμβρη θα ξανάρθετε στο σχολείο, όλα τα καινούρια πράγματα που θα γνωρίσετε θα τα κτίσετε πάνω σε ό,τι κατακτήσατε αυτή τη χρονιά. Του χρόνου ένα νέο ταξίδι σας περιμένει.

Καλό καλοκαίρι!

Οι συγγραφείς

Λεξιλόγιο Μάθημα 1 ινδουϊστές = οι οπαδοί του Ινδουϊσμού, της τοπικής θρησκείας της Ινδίας υφήλιος = ολόκληρη η γη συναρπαστικός = αυτός που έχει την ικανότητα να ενθουσιάζει, να συγκινεί ή να γοητεύει Θεία Λειτουργία = η τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας Ιερές Ακολουθίες = οι θρησκευτικές τελετές που γίνονται στην Εκκλησία δραστικός = ενεργητικός, αποτελεσματικός έσχατοι καιροί = τελευταίοι χρόνοι Μάθημα 2 επικός = ηρωικός γνωμικά = σύντομοι διδακτικοί λόγοι αποφθέγματα = σύντομοι σοφοί λόγοι ανεξίτηλα = χωρίς να σβήνουν (συνεχίζουν να υπάρχουν) βεδουίνος = βοσκός και σκηνίτης, κάτοικος των ερήμων της Συρίας και της Βόρειας Αφρικής όστρακα = κομμάτια πήλινων αγγείων επίπληξη = η τιμωρία με λόγια, το μάλωμα Μάθημα 3 σημιτική καταγωγή = η προέλευση από τους απογόνους του Σημ, γιου του Νώε. Σ' αυτούς ανήκουν οι Εβραίοι, οι Άραβες, οι Σύροι, οι Φοίνικες κ.ά. νομαδική ζωή = ο τρόπος που ζουν οι νομάδες, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι που μετακινούνται σε αναζήτηση βοσκής συναρπαστική = δες μάθημα 1 Μάθημα 4 Unesco = Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, τις Επιστήμες και τον Πολιτισμό διαδραματίστηκαν = συνέβησαν μορφολογία του εδάφους = μορφή της εξωτερικής επιφάνειας της γης Α΄ Κεφάλαιο Εισαγωγή θρησκευτικές δοξασίες = θρησκευτικά πιστεύω ισχύς = δύναμη ημινομαδική πατριά = μεγάλη οικογένεια που ζούσε άλλοτε περιπλανώμενη κι άλλοτε εγκατεστημένη σ' έναν τόπο σημίτης = αυτός που κατάγεται από τη σημιτική φυλή διαδραματίζεται (η ιστορία) = εκτυλίσσεται, συμβαίνει Μάθημα 5 συνάπτω Διαθήκη = κάνω συμφωνία εύνοια = συμπάθεια, ενδιαφέρον να τους κατευοδώσει = να τους ξεπροβοδίσει εδάφιο = χωρίο, απόσπασμα Μάθημα 7 εύνοια = δες μάθημα 5 τον περιστοίχιζαν = τον περιτριγύριζαν Β΄ Κεφάλαιο Εισαγωγή καταδυνάστευση = καταπίεση συνοχή = ενότητα Μάθημα 8 εργοδηγός = ο υπεύθυνος ενός έργου εξουθενώνω = αδυνατίζω αγγαρεία = αναγκαστική εργασία τροφός = αυτή που τρέφει Μάθημα 9 άνυδρες στέπες = πεδιάδες χωρίς νερό άζυμο ψωμί = ψωμί χωρίς μαγιά, με νερό κι αλεύρι μόνο απέλαση = διώξιμο λαθρομετανάστευση = το να μπαίνει κάποιος σε μια χώρα, χωρίς την έγκριση των Αρχών της (η παράνομη είσοδος σε μια χώρα) Μάθημα 10 μη μοιχεύσεις = μην έχεις εξωσυζυγικές σχέσεις σύναψη Διαθήκης = κλείσιμο συμφωνίας αντιμετωπίζω δίλημμα = βρίσκομαι στη θέση να διαλέξω ανάμεσα σε δύο καταστάσεις με σοβαρές συνέπειες Μάθημα 11 εμψύχωνε = έδινε θάρρος, ενθάρρυνε μονογενής γιος = μοναχογιός να μας νουθετήσουν = να μας συμβουλεύσουν, να μας διδάξουν Μάθημα 13 συνομοσπονδία = η ένωση των φυλών με σκοπό την επίτευξη κοινών στόχων μνησίκακος = αυτός που κρατάει κακία ενέχυρο = αντικείμενο αξίας, που δίνεται από τον οφειλέτη στο δανειστή ως εγγύηση για την επιστροφή του δανείου υποζύγιο = άλογο, μουλάρι, γάιδαρος μεροληπτώ = παίρνω το μέρος κάποιου δωροδοκία = το να δίνεις χρήματα ή είδη αξίας σε κάποιον, με σκοπό να πετύχεις ευνοϊκή μεταχείριση βδελυρός = απαίσιος οιωνοσκοπία = μαντεία για το μέλλον, που γινόταν παρατηρώντας το πέταγμα και τις φωνές των πουλιών Μάθημα 14 σφύζουν από ζωή = είναι γεμάτα από ζωή μιναρές = ψηλός και λεπτός πύργος του τζαμιού, από τον οποίο ο μουεζίνης καλεί τους πιστούς σε προσευχή ομολογίες (χριστιανικές) = τα διάφορα χριστιανικά δόγματα, όπως, η ορθοδοξία, ο ρωμαιοκαθολικισμός, ο προτεσταντισμός κ.ά. μουεζίνης = ο μουσουλμάνος θρησκευτικός λειτουργός που καλεί τους πιστούς σε προσευχή, χότζας Μάθημα 15 ύσσωπος = αρωματικό και φαρμακευτικό φυτό αινείτε = δοξάστε, επαινέστε Μάθημα 16 ευρυμάθεια = πολυμάθεια Μάθημα 17 αλαζονικός = ο υπερβολικά εγωιστικός Μάθημα 19 τυπολατρία = η λατρεία των τύπων και όχι της ουσίας δολοπλόκοι = αυτοί που μηχανεύονται δόλους και απάτες, απατεώνες, μοιχεία = δες μάθημα 10 ολοκαυτώματα = αιματηρές θυσίες κατά τις οποίες τα ζώα καίγονταν ολόκληρα πάνω στο θυσιαστήριο αταλάντευτη = σταθερή, ακλόνητη βιοτικό επίπεδο = η ποιότητα της ζωής θαλπωρή = ζεστασιά Μάθημα 20 κομπάζει = υπερηφανεύεται ανόητα καυστικοί λόγοι = αυστηροί, τσουχτεροί, λόγια που καίνε δωροδοκούνται = δες μάθημα 13 ολοκαύτωμα = δες μάθημα 19 σφυρηλατώ = κατεργάζομαι μέταλλα με σφυρί ανεξιθρησκία = ελευθερία να πιστεύει κάποιος σε όποια θρησκεία θέλει νηφαλιότητα = ηρεμία, γαλήνη Μάθημα 21 παραστάτες της θύρας = τα πλαϊνά στηρίγματα της πόρτας εξαλείφθηκε = έσβησε, συγχωρέθηκε ορθώνονται πεισματικά = ξεσηκώνονται με πείσμα, εναντιώνονται παχνί = το μέρος που βάζουν τροφή για τα ζώα, φάτνη ολοκαυτώματα = δες μάθημα 19 απεχθάνομαι = σιχαίνομαι, αρνιέμαι έντονα υπέρτατος = ανώτατος, πάνω απ' όλα Μάθημα 22 αποκατάσταση = επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση θα σας συνάξω = θα σας συγκεντρώσω αντισημιτικές αντιλήψεις = κοινωνικές και πολιτικές απόψεις, που στρέφονται εναντίον των Εβραίων εκούσιες = με τη θέλησή τους θρησκευτικοί θεσμοί = βασικές συνήθειες, κανόνες, έθιμα, νόμοι, που αναγνωρίζονται από τα μέλη μιας θρησκείας λιμπρέττο = το κείμενο της όπερας (= μουσικό δράμα) Ε΄ Κεφάλαιο Εισαγωγή κοσμοπολίτικος τρόπος ζωής = ο τρόπος ζωής που διαμορφώνεται με επιδράσεις από πολλά μέρη του κόσμου Μάθημα 23 λευίτες = απόγονοι του Λευί, βοηθοί των ιερέων, μουσικοί και θυρωροί, με καθήκοντα για τη φρούρηση, την καθαριότητα και την τάξη στο Ναό Μάθημα 24 έμβλημα = διακριτικό σήμα Μάθημα 27 αλαζονεία = υπερβολικός εγωισμός Μάθημα 28 προνοεί = φροντίζει θα τα συνάξω = δες μάθημα 22 αινείτε = δες μάθημα 15 Μάθημα 29 βεβήλωσε = μόλυνε περιτομή = τελετουργική κοπή μέρους του δέρματος του γεννητικού οργάνου του αγοριού. Γινόταν την όγδοη μέρα από την γέννηση του παιδιού και ξεχώριζε τον Εβραίο από τον ειδωλολάτρη σθεναρή = δυνατή, θαρραλέα Μάθημα 30 υποτελείς = αυτοί που βρίσκονται υπό την εξουσία κάποιου να ραπιστούν = να τα χτυπήσουν Πηγές εικονιστικού υλικού (οι αριθμοί μέσα στις αγκύλες παραπέμπουν στις σελίδες του βιβλίου μας, όπου παρατίθεται το υλικό) α. Ελληνόγλωσσες Βασιλάκης Μιχάλης - Σεπτέμβριος 2002, επιμέλεια - σχεδιασμός Ευ. Πυργιανάκη, Ηράκλειο Κρήτης 2002 (Κατάλογος έκθεσης), ^[154] Velickovic V., Έργα 1988-1996, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 28 ^[91] Γκότσης Χρ., Ο μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2 1995, τμ. 2, σ. 58 ^[38] Δόικος Δ., Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη. Ξενάγηση στον κόσμο της βιβλικής αποκάλυψης, ΥΠΕΠΘ, Γενική Δ/νση Εκκλησιαστικής Εκπ/σης, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 77, 78, 85, 92, 93 (χάρτες) [109/117/122/148/149] Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινές Τοιχογραφίες, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994, σ. 96, 41, 194-195 [15/62/75] Ελληνική Τέχνη, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994, σ. 136 ^[85] Η Βίβλος εικονογραφημένη, μτφρ. Ζωή Πλιάκου, Πατάκης, Αθήνα 1994, σ. 136 ^[84] Θεός και Θρησκεία. God & Religion, τχ. 3, σ. 48 ^[92] Θησαυροί του Αγίου Όρους, Υπουργείο Πολιτισμού / Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού - Ιερά Κοινότης Αγίου Όρους Άθω - Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (κατάλογος της ομώνυμης έκθεσης), Θεσσαλονίκη 1997, σ. 44 ^[115] Kindersley Doris, Βίβλος. Ο πλήρης οδηγός εικονογραφημένος, επιμ. Τζων Μπόουκερ, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Α.Ε., Αθήνα 1999, σ. 68, 80 [54/60] Μανουήλ Πανσέληνος, εκ του Ιερού Ναού του Πρωτάτου, Αγιορειτική Εστία, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 152-153, 247, 136, 180 [27/36/67/87] Μικρογραφίες χειρογράφων (12ος - 14ος αι.), Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ημερολόγιο 1996, [72/63] Μουρίκη Ντ., Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, Εμπορική τράπεζα Ελλάδος, Αθήνα 1985, τμ. 2, εικ. 72 ^[108] Μποκόρος Χρ., Αναλόγιον, τχ. 3 (2002), ^[97] Dowley T., Ο Άτλαντας της Βίβλου, Πέργαμος, Αθήνα 1992 ^[75] Οικονομόπουλος Ν., Για τα παιδιά, Μεταίχμιο, Αθήνα 2001, σ. 99 ^[20] Οι θησαυροί του Αγίου Όρους, Εικονογραφημένα Χειρόγραφα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1973-1980, τμ. Δ΄, σ. 207 ^[76] Οι μεγάλοι όλων των εποχών, Μιχαήλ Άγγελος, Οργανισμός Ευρωπαϊκών Εκδόσεων Ε.Ε., σ. 34-35, 68-69 [13/50] Ο κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου, Υπουργείο Πολιτισμού / Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, επιμ. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2004, σ. 158 ^[34] Ρέμπραντ, Κατάλογος χαρακτικών του Μουσείου Rembrandthuis, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2004, σ. 35 ^[33] Σινά, Οι θησαυροί της Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1990, σ. 166 ^[49] Σοφιανός Δ. - Τσιγαρίδας Ε., Άγια Μετέωρα. Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων. Ιστορία-Τέχνη, φωτ. Θ. και Κ. Στεργιόπουλος, επιμ. - παραγωγή ΑΦΟΙ Τσαρουχά, Τρίκαλα 2003, σ. 51, 267 [58/114] Χατζηδάκης Μ., Ο κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Οι τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, Εκδόσεις Ι. Μ. Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος 1986, εικ. 20 και 113 [51/71] Χαστούπης Α., Η Αγία Γραφή, Π. και Σ. Δημητράκος, Αθήνα 1960, τμ. 3, σ. 769, 405 (χαρακτικά του G. Doree) [94/104/148] β. Ξενόγλωσσες Befteit zum Leben. Religion BHS3, Dom Verlag, Wien 1994, σ. 59 ^[59] Das neue Kursbuch Religion 9/10, Calwer / Diesterweg Verlag, Stuttgart 1988, σ. 211 ^[143] Ethik 7/8, Cornelsen Verlag, Berlin 1997, σ. 175, 176, 161 [17/126/128] Moser F. - Nussbaumer - Schofbeck L., Im Garten des Lebens, Religion BHS 5 (Schulbuch), Wien 1993, σ. 153 ^[137] Koder Sieger, Die Bilder der Bibel von Sierger Koder. Erschliessende und meditative Texte, Schwabenverlag, Ostfildern 112004, σ. 49 ^[96] Kursbuch Religion 9/10, Calwer / Diesterweg Verlag, Stuttgart 1979, σ. 156-157 ^[137] La Bible, (6) La mervelleuse histoire de Ruth et l' epopee de David (Ruth et Samuel), Editions de Hennin, Paris, σ. 526 ^[79] Τα υπόλοιπα έργα των Marc Chagall [31/100/135], Tiepolo ^[31], Ρέμπραντ ^[40], Ρablo Picasso ^[105] καθώς και αρκετές φωτογραφίες αντλήθηκαν από ιστοσελίδες του διαδικτύου. Οι ολοσέλιδες εικόνες στην αρχή των κεφαλαίων είναι οι παρακάτω: - σ. 27: από την τοιχογραφία του Μ. Πανσέληνου, Οι Προπάτορες, 14ος αι., Πρωτάτο, Άγιον Όρος - σ. 45: Ο Μωυσής στο Σινά δέχεται το Νόμο, φορητή εικόνα του 11ου αι., Ιερά Μονή Άγίας Αικατερίνης, Σινά - σ. 67: από την τοιχογραφία του Μ. Πανσέληνου, Η Ανάσταση του Χριστού, 14ος αι., Πρωτάτο, Άγιον Όρος - σ. 87: Ο προφήτης Ιερεμίας, τοιχογραφία του Μ. Πανσέληνου, 14ος αι., Πρωτάτο, Άγιον Όρος Πηγές λοιπού βοηθητικού υλικού (οι αριθμοί μέσα στις αγκύλες παραπέμπουν στις σελίδες του βιβλίου μας, όπου παρατίθεται το υλικό) Βασίλειος αρχιμ., Καθηγουμένος Ιεράς Μονής Ιβήρων, Λειτουργικός τρόπος, Ιερά Μονή Ιβήρων, Καρυές, Άγιον Όρος 2000, σ. 58 ^[137] Ελύτης Οδυσσέας, Εκ του πλησίον, Ίκαρος, Αθήνα1998, σ. 14, 57, 22 [132/142] Καρούζος Νίκος, Φαρέτριον, Ύψιλον, Αθήνα 1981, σ. 32 ^[129] Ματσούκας Νίκος, Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Σημεία νοήματα αποτυπώματα, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 20 ^[18] Μολίνα Αντόνιο, Το βιβλίο της εξορίας, μτφρ. Δ. Δημουλάς, Πατάκης, Αθήνα 2001, σ. 50 ^[117] Σέρμαν Άρνολντ, Κακοπιστία στα Βαλκάνια. Ο βιασμός της Γιουγκοσλαβίας, μτφρ. Ν. Ρίζου-Σέρμαν και Κ. Κοντολέων, Ψυχογιός, Αθήνα 1993, σ. 246-248 και 223-224 ^[92] Σινόπουλος Τάκης, Συλλογή ΙΙ, Ερμής, Αθήνα 1980, σ. 141 ^[141] Οι συγγραφείς ευχαριστούν ιδιαίτερα: Την Ελληνική Βιβλική Εταιρία για την παραχώρηση της μετάφρασης του κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης. Η μετάφραση αυτή (με μικρές τροποποιήσεις από τους συγγραφείς του σχολικού βιβλίου) υπήρξε η βάση για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου