Υπόθεση Μπουρμπούλια Μάσκες, περσόνες και προσωπεία

Τα Graffiti των θρανίων

Εν αναμονή της έκδοσής της από τη Γαλλία

Ημέρες που είναι, κι αφού η όλη κοινωνική μας ζωή τείνει να πάρει τον χαρακτήρα μιας γενικευμένης μασκαράτας, ας αποπειραθούμε να δούμε τι είναι και πώς εκδηλώνεται η μεταμορφωτική περιπέτεια, πώς ο άνθρωπος κάθε φορά βρίσκει τρόπους να κρύβεται, να αλλοιώνει το αυθεντικό του πρόσωπο, να παραπλανά και συνειδητά να ψεύδεται, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως κάτι άλλο από αυτό που πραγματικά είναι

Σ. ΣΑΡΡΗ

Εντός της εβδομάδας αναμένεται να εξεταστεί από τις γαλλικές δικαστικές αρχές το αίτημα της ελληνικής δικαιοσύνης για την έκδοση της πρώην ανακρίτριας Κωνσταντίνας Μπουρμπούλια, η οποία συνελήφθη στο Παρίσι για την εμπλοκή της στο παραδικαστικό κύκλωμα.

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Πολύς λόγος έχει γίνει για τα ποικίλα συνθήματα που βλέπουμε καθημερινά να λερώνουν τους τοίχους.

Όπως έγινε γνωστό, η κυρία Μπουρμπούλια πιθανότατα δεν θα αρνηθεί την έκδοσή της στην Ελλάδα.

Σε κάποιες παλιές μου προσεγγίσεις με αφορμή τη θεατρική μεταμόρφωση είχα προβεί σε κάποια κατηγοριοποίηση των μορφών που παίρνει εικαστικά η απόκρυψη του προσώπου. Είναι ένα φαινόμενο με αρχαία καταγωγή, που παρατηρείται έντονα και στις μέρες μας, στους δρόμους κυρίως των μεγαλουπόλεων, στις Πανεπιστημιακές σχολές αλλά και σε άλλα δημόσια κτίρια, ακόμη και σε αρχαία μνημεία του Ελληνικού χώρου.

Ωστόσο ανεξάρτητα από τη στάση της πρώην ανακρίτριας το αρμόδιο γαλλικό δικαστήριο θα μπει στην ουσία της υπόθεσης και θα εξετάσει τη νομιμότητα του αιτήματος των ελληνικών αρχών.

Έγραφα λοιπόν, τότε, πως στην ιστορία των εικαστικών στοιχείων που έχει επινοήσει ο άνθρωπος για να νοθεύσει, να αποκρύψει ή να αλλοιώσει το πρόσωπό του διακρίνουμε τρία κυρίαρχα: τη μάσκα, την περσόνα και το προσωπείο.

Επειδή πολλά άρθρα έχουν δημοσιευτεί για τα αναγραφόμενα στους τοίχους και τη σημασία τους, ας αναφερθούμε σε κάτι άλλο σχετικό, στα Graffiti των σχολικών θρανίων κυρίως Γυμνασίων και Λυκείων. Μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία, η κυρία Μπουρμπούλια θα παραμένει κρατούμενη στις φυλακές Φρεν του Παρισιού.

Προσέθετα μάλιστα πως, επιχειρώντας κανείς μια αυθαίρετη αλλά ερεθιστική αναφορά, θα μπορούσε να αναλογίσει αυτά τα τρία είδη με τη γνωστή ρήση του Ηράκλειτου, που έγραφε πως ο Απόλλων στους Δελφούς ούτε έλεγε ούτε έκρυβε, αλλά σήμαινε.

Είναι γεγονός πως στα παιδιά αρέσει να γράφουν στους τοίχους των σχολείων τους αλλά περισσότερο στα θρανία τους, που είναι οι καθημερινοί τους σύντροφοι.

Στο μεταξύ, το Σάββατο ο αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Γεώργιος Σανιδάς, μετέβη στις φυλακές Κορυδαλλού και πήρε καταθέσεις από τους δύο προφυλακισμένους δικηγόρους, Σάκη Κεχαγιόγλου και Γιώργο Νικολακόπουλο, σχετικά με την αντιδικία της επιχειρηματία Μαρία Κεστέκογλου με τον πρώην σύντροφό της Αναστάσιο Μπιζάκη, που σχετίζεται με το παραδικαστικό κύκλωμα.

Κατ' αναλογίαν, λοιπόν, η μάσκα κρύβει, η περσόνα λέγει και το προσωπείο σημαίνει.

Τι γράφουν όμως;

Συγκεκριμένα, ο κ. Μπιζάκης φέρεται να έχει καταγγείλει ότι η κυρία Κεστέκογλου παρέδωσε μεγάλο χρηματικό ποσό στους δύο συνηγόρους.

Ας τα προσεγγίσουμε με αυτή την υπόθεση εργασίας.

Παρατηρώντας τα θρανία στις σχολικές αίθουσες μπορούμε να προβληματιστούμε, να χαμογελάσουμε απλώς, ακόμη και να εκπλαγούμε. Τα χρήματα, σύμφωνα με την καταγγελία, παραδόθηκαν στη συνέχεια σε "ύποπτους αποδέκτες", προκειμένου να ευνοηθεί η κυρία Κεστέκογλου στην αντιδικία της με τον κ. Μπιζάκη.

Η λέξη μάσκα προέρχεται από τα λατινικά και έχει ρίζα mask - που σημαίνει "μαύρο".

Τα περισσότερα Graffiti έχουν κύριο θέμα τους τον έρωτα, την αγάπη, τη φιλία και τη λατρεία για κάποια ποδοσφαιρική ομάδα ή κάποιο γνωστό ποδοσφαιριστή ή δημοφιλή τραγουδιστή.

Η λέξη persona είναι και αυτή λατινική και έχει δημιουργηθεί από αλλοίωση της προσωδίας του ρήματος persono που σημαίνει "διηχώ", "αντηχώ", "πληρώ ήχου".

Ένα μεγάλο μέρος της επιφάνειας των θρανίων καλύπτουν ερωτικοί στίχοι, προερχόμενοι από γνωστά λαϊκά άσματα της εποχής ή αποτελούν προσωπικά δημιουργήματα των μαθητών.

Η λέξη προσωπείο και πρόσωπο στην αρχαία γλώσσα σήμαινε και προ-σχήμα, σύνθετο από την πρόθεση "προς" και το "ωψ-ωπός", που σήμαινε οφθαλμός, όμμα.

Αγάπη, έρωτας, μίσος, πάθος, εκδίκηση, απιστία, προδοσία ή απλώς αδιαφορία είναι τα κυρίαρχα συναισθήματα.

Εντέλει, προσωπείο είναι ό,τι εφαρμόζει στο πρόσωπο, ό,τι μοιάζει με πρόσωπο, ό,τι μιμείται το πρόσωπο που δηλώνει.

Πίσω από τα περισσότερα μπορούμε να διακρίνουμε το κοριτσίστικο χέρι.

Η μάσκα, έως τις ημέρες μας, κρύβει.

Πολλοί στίχοι διαπνέονται από λυρισμό, αυθορμητισμό, ονειροπόληση και αισιοδοξία για αγάπη, ειρήνη, ευτυχία παντοτινή.

Είναι ένα καταφύγιο, ένας φερετζές, μια καλύπτρα, μια δίκην κουκούλας κατασκευή, πίσω από την οποία καταφεύγει ένα πρόσωπο για να αποσβέσει την προσωπικότητά του, τη γνωστή του φυσιογνωμία, άρα για να αποδεσμευθεί πράττοντας με ό,τι συνδέεται με τη γνωστή του κοινωνική συμπεριφορά.

Μια άλλη μεγάλη κατηγορία στα Graffiti εκφράζουν τον θαυμασμό για κάποια δημοφιλή ελληνική ομάδα ποδοσφαίρου ή μπάσκετ και τη λατρεία για γνωστούς ποδοσφαιριστές ή μπασκετμπολίστες, Έλληνες ή ξένους.

Είναι όπως η μαύρη ταινία ή η μουντζούρα με την οποία σβήνουμε κάτι που θέλουμε να αφαιρέσουμε ή αποσιωπήσουμε.

Πιο φανατικοί φαίνεται να είναι οι οπαδοί του Ολυμπιακού και του Παναθηναϊκού που θεοποιούν και ηρωοποιούν τους παίκτες τους.

Εξάλλου το μαύρο χρώμα, το οποίο κατ' αρχάς δήλωνε η λέξη μάσκα, είναι το μη χρώμα.

Εδώ διακρίνουμε το χέρι κατά προτίμηση των μαθητών και πολύ λιγότερο των μαθητριών.

Όπως το λευκό είναι η σύνθεση όλων των χρωμάτων του φάσματος, το μαύρο είναι η απουσία χρώματος.

Παράλληλα κάνουμε τη δυσάρεστη διαπίστωση πως το φαινόμενο του φανατισμού έχει εισχωρήσει για τα καλά στο σχολικό χώρο.

Άρα, μια μάσκα είναι ένα σκοτάδι το οποίο μεσολαβεί ανάμεσα στον παρατηρητή και στο πρόσωπο το οποίο κρύβεται πίσω από το σκοτάδι.

Άλλοι μαθητές εκφράζουν την αγάπη για κάποιον γνωστό, λαϊκό κυρίως, τραγουδιστή ή τραγουδίστρια, ελληνικής ή ξένης εθνικότητας αλλά ακόμη και για νεανικά συγκροτήματα.

Φοράμε μάσκα όταν θέλουμε να απεκδυθούμε από τον πάγιο κοινωνικό μας φαινότυπο, από την αναγνωρίσιμη ηθική μας ταυτότητα.

Πολλοί γνωστοί στίχοι τους αναγράφονται στα θρανία, στα ελληνικά ή στα αγγλικά, αφού ορισμένα παιδιά χρησιμοποιούν ξένη γλώσσα για να εκφραστούν.

Κρυμμένοι πίσω από τη μάσκα δρούμε συχνά ασύδοτα, απελευθερωμένα, αλλά και αντιφατικά.

Άλλοι μαθητές προτιμούν να γράφουν μόνο το όνομά τους με μικρά ή τεράστια γράμματα, δηλώνουν την ταυτότητα τους, τις επιθυμίες τους, τις καλλιτεχνικές ή άλλες προτιμήσεις κι ενδιαφέροντα τους, τα χόμπι τους, τη συμπάθεια ή την αντιπάθεια τους για κάποιον, τις πολιτικές τους ιδέες, ακόμη και την οικογενειακή τους κατάσταση.

Δεν δίνουμε λογαριασμό για τη συμπεριφορά μας, αφού συχνά πάλι η μάσκα απελευθερώνει και απωθημένες επιθυμίες μας, συμπεριφορές απαγορευμένες από τους κοινωνικούς κώδικες μέσα στους οποίους έχει κατά πάγιο τρόπο συγκροτηθεί η κοινωνική, η ηθική και η ιδεολογική, ακόμη και η επαγγελματική μας εικόνα.

Άλλοι καταφέρονται κατά του κατεστημένου, ζητώντας δραστικές αλλαγές και εκδηλώνοντας ένα φιλοσοφικό πνεύμα.

Οχυρωμένοι πίσω από τη μάσκα γινόμαστε επιθετικοί, βωμολόχοι, αναιδείς, αλλά και το αντίθετο, χωρίς αυτό να προσγράφεται - αφού η μάσκα κρύβει το αληθινό μας πρόσωπο, την προσωπικότητα μας - και να αλλοιώνει την εικόνα μας.

Πολλοί μαθητές προτιμούν να χωρίζουν κάθετα το θρανίο τους, οριοθετώντας έτσι τη δική τους ιδιοκτησία από του συμμαθητή τους.

Εξάλλου, σε μεταφορική γλώσσα όταν ζητούμε να πέσουν οι μάσκες αυτό εννοούμε: να αποκαλυφθούν τα πραγματικά κίνητρα, οι πραγματικοί δράστες κάποιων συγκαλυμμένων πίσω από σκοτεινά παραπετάσματα ενεργειών.

Άλλοι σχολιάζουν κάποιον συμμαθητή ή καθηγητή τους, ή γράφουν από το βιβλίο τους τα δύσκολα σημεία του μαθήματος για να τα διαβάσουν στην προφορική εξέταση ή να τα αντιγράψουν σε κάποιο διαγώνισμα, ή απλά αλληλογραφούν μεταξύ τους για κοινότυπα θέματα, αντί να μιλήσουν.

Η persona ήταν, κατ' αρχάς (η λέξη πρέπει να έχει ετρουσκική ρίζα), ένα όργανο ενίσχυσης της φωνής, κυρίως στο θέατρο - και βέβαια στο υπαίθριο θέατρο.

Άλλα αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα μαθητών εκφράζοντας την αμοιβαία φιλία και αγάπη για πάντα .

Εκ κατασκευής ευνοούσε τους υποκριτές με ασθενή φωνή να την δυναμώνουν και να γίνεται έτσι ακουστή στα θεατρικά κοίλα.

Τέλος υπάρχουν και εικαστικά: πολλοί προτιμούν να ζωγραφίζουν λαβωμένες καρδιές, πρόσωπα, ζώα, πουλιά, λουλούδια, γεωμετρικά σχέδια, τοπία, ακόμη και περιπαιχτικά σκίτσα με αντίστοιχα σχόλια για κάποιον συμμαθητή τους.

Όπως και να έχει, η καταγωγική της ιστορία εντέλει ήταν μια προσωπίδα, που με ειδική τεχνική στην περιοχή του στόματος μεγάλωνε την ισχύ του φωνητικού οργάνου των υποκριτών.

Τα παιδιά επιμένουν να γράφουν με ό,τι βρουν μολύβι, στιλό, μαρκαδόρο, μπογιά, ακόμη και διορθωτικό και δεν πτοούνται από τις απαγορεύσεις του σχολείου και τις συμβουλές των καθηγητών τους ή ακόμη και τις κυρώσεις για τη φθορά των θρανίων τους.

Δεν είναι το ίδιο πράγμα το προσωπείο.

Πολλά Graffiti σβήνονται για να ξαναγραφτούν λίγο αργότερα κι άλλα διατηρούνται μόνιμα και ανεξίτηλα.

Ανεξάρτητα αν κάποια στιγμή και το προσωπείο είχε τη δυνατότητα να ενισχύσει τη φωνή.

Σίγουρα τα Graffiti αποτελούν έναν τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας, ακόμη και εκτόνωσης των μαθητών που πολύ συχνά κουρασμένοι από τα μαθήματα, αντί να παρακολουθούν, προτιμούν να γράφουν τα θρανία τους.

Η persona ήταν κάτι σαν ένα χωνί, μια ντουντούκα, χωρίς τον όγκο τους, μια μίμηση του ηχείου του στόματος που παράγει τη φωνή, ένα ενισχυμένο στόμα, πιθανόν και μια συνθετική κατασκευή, αφού η παραγωγή της φωνής δεν πηγάζει μόνο από τη στοματική κοιλότητα αλλά και την κοιλότητα της μύτης, έχει να κάνει με τις αντηχήσεις που προκαλεί ο εκπνεόμενος αέρας πάνω σε διαφορετικά επίπεδα, ουρανίσκο, φράγμα των οδόντων, πτερύγια της ρινός κ.λπ.

Μ' αυτό τον τρόπο τα παιδιά εκφράζουν τα συναισθήματα τους, τον ψυχικό τους κόσμο, τη διάθεση της στιγμής, τις επιθυμίες, τα όνειρα και τις ελπίδες τους.

Η περσόνα, λοιπόν, ήταν ένα όργανο που μπαίνοντας μπροστά στο στόμα και τη μύτη, έστω μορφολογικά μιμούμενο τις καμπύλες τους, αλλοίωνε τη φωνή του υποκριτή, πρόβαλλε άλλη χροιά, άλλον τόνο και άλλο ύψος από τη φυσική του φωνητική ταυτότητα.

Καταθέτουν τις σκέψεις τους, τη φιλοσοφία τους για τη ζωή και τον κόσμο, τη γνώμη τους για το σχολείο και φανερώνουν τα κοινωνικά τους πρότυπα, τα οποία συχνά μπορεί να είναι αρνητικά, αφού τα παιδιά είναι φυσικό να επηρεάζονται από τις αξίες και τα ινδάλματα της καταναλωτικής - ατομιστικής κοινωνίας των μεγάλων.

Σήμερα αυτό το κάνει το μικρόφωνο.

Βέβαια, πολλά παιδιά διαμαρτύρονται για την υπάρχουσα κατάσταση ζητώντας έναν όμορφο κόσμο ειρήνης, αγάπης και φιλίας και τέλος είναι και αυτά που διακατέχονται απλά από την αρχέγονη επιθυμία του ανθρώπου να διαιωνίσει το όνομα του γράφοντας το κάπου, αλλά κι από ένα αίσθημα πρόσκαιρης ιδιοκτησίας.

Είναι τελείως άλλο πράγμα το προσωπείο.

Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, το γεγονός είναι ότι όσο υπάρχουν τα θρανία, τα παιδιά θα εξακολουθούν να γράφουν, δίνοντας το στίγμα της εποχής τους αλλά και της ψυχής τους.

Αυτό δεν κρύβει ούτε αλλάζει τη φωνή.

Η Σ. Σαρρή είναι δημοσιογράφος.

Κρύβει το φυσικό πρόσωπο, τη γνωστή φυσιογνωμία του φέροντος, αλλά προβάλλει μια άλλη. Το προσωπείο έχει χαρακτήρα και αναζητεί μια ταυτότητα. Διεκδικεί μια άλλη από τον φέροντα, αυθεντική, το ίδιο αληθεύουσα, πειστική, συνεπή προσωπικότητα.

Συμβαίνει εδώ κάτι το οποίο θυμίζει τον τρόπο που ένας ετερόφωτος αστέρας δανείζεται φως από έναν αυτόφωτο. Όπως η Σελήνη δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι διαθέτει δικό της φως (και πόσο δεν έχει τραγουδηθεί αυτό το φως, τι συναισθήματα έχει προκαλέσει!), ενώ το φως της είναι δάνειο από τον Ήλιο, έτσι και το προσωπείο δανείζεται ψυχισμό, χαρακτήρα, ιδέες, συμπεριφορές από το φέρον πρόσωπο, αλλά κατορθώνει να αυτονομηθεί, να ζήσει μια ζωή νέα, άλλη, αυθεντική και συχνά τελείως ανεξάρτητη.

Ένα προσωπείο για να ζωντανέψει πρέπει κυριολεκτικά να λεηλατήσει το φέρον πρόσωπο, να το καταφάει, να το απομυζήσει.

Ένα προσωπείο, όταν βγαίνει από το εργαστήρι του σκευοποιού, είναι άψυχο, είναι κάτι σαν νεκρική μάσκα, σαν εκμαγείο. Ο χειριστής του, ο εμψυχωτής του, ο ηθοποιός που θα το φορέσει πρέπει να του εμφυσήσει πνοή, ζωή, χαρακτήρα, ακόμα και τικ! Και, για να συμβεί αυτό, πρέπει να συντελεστεί μια κένωση. Και μια κένωση είναι μια ερωτική, αγαπητική σχέση. Αν ο ηθοποιός δεν σμίξει ερωτικά, δεν παραδοθεί άνευ όρων και ορίων στο προσωπείο, αν δεν ανοίξει και δεν αδειάσει όλο το πλούτος της ψυχής του, αν δεν του παραχωρήσει τα δάκρυά του, αν δεν του χαρίσει τη φωνή του χωρίς υστεροβουλία, το εκμαγείο δεν ζωντανεύει, το κέρινο ομοίωμα δεν γίνεται ένας βασανισμένος Δανός πρίγκιπας ούτε μια αριστοκράτισσα πεισματάρα αλαζόνα Νορβηγίδα.

Ο Μινωτής μου έλεγε κάποτε πως στα πρώτα χρόνια της καριέρας του υπήρξε, λόγω των τότε συνθηκών του θεάτρου μας, μεγάλη περίοδος, δέκα τουλάχιστον ετών, που το πρωί, π.χ., έκανε πρόβες στον Ντον Κάρλος του Σίλερ, το απόγευμα έπαιζε Όσκαρ Ουάιλντ και το βράδυ Άμλετ. Αν αφαιρέσει κανείς τις ώρες του ύπνου, έλεγε, που είναι χρόνος χωρίς συνείδηση, τις άλλες ώρες της ημέρας ήταν τρεις διαφορετικοί άνθρωποι. Και προσέθετε: "Πότε ήμουν ο εαυτός μου;". Όσο φοράμε το προσωπείο είμαστε άδειοι από τον εαυτό μας. Εκτός αν χρησιμοποιούμε το προσωπείο ή ακόμη και το πρόσωπό μας σαν μάσκα, μουντζούρα, ή απλώς σαν περσόνα, φερέφωνο.