1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

Το έργο αποτελείται από τους εξής τόμους, διάστασης 27´20: V τόμοι, από τους οποίους οι I-IV διπλοί + 1 τόμος με πίνακες. Η λεξικογραφική ύλη καταλαμβάνει συνολικά 8240 σελίδες. Πιο συγκεκριμένα: I1-2: vii + 1703· ΙΙ1-2: 1716· ΙΙΙ1-2: 2143· IV1-2: 1601· V: 1077. Ο τόμ. V περιέχει τις διορθώσεις–προσθήκες στις σελ. 1079-1082.

Κάθε σελίδα περιλαμβάνει δύο στήλες. Η αρίθμησή της γίνεται με αύξοντα αραβικό αριθμό που τοποθετείται ανάμεσα σε δύο παύλες στο επάνω και κεντρικό τμήμα της. Κάθε στήλη φέρει στο επάνω και κεντρικό τμήμα της δική της κεφαλίδα που αποτελείται από τα τρία πρώτα γράμματα του πρώτου λήμματος της στήλης. Στην περίπτωση λημμάτων που εκτείνονται σε περισσότερες από δύο στήλες η ίδια κεφαλίδα επαναλαμβάνεται. Ο λημματικός τύπος δηλώνεται με κεφαλαία και έντονα στοιχεία. Διακρίνεται από το κύριο σώμα του λήμματος με τελεία στιγμή (.) και παύλα(–). Στο κάτω μέρος της σελίδας τοποθετούνται οι υποσημειώσεις του λήμματος ή των λημμάτων που περιλαμβάνονται σε κάθε στήλη. Η παραπομπή σ’ αυτές γίνεται με δείκτες σε αύξοντα αραβικό αριθμό. Οι δύο στήλες και οι υποσημειώσεις χωρίζονται μεταξύ τους με συνεχόμενη κάθετη γραμμή.

Εικονογράφηση: Το λεξικό περιέχει στα λήμματά του 7608 εικονογραφικές αναπαραστάσεις, σχεδιασμένες από τον P. Sellier κ.ά. Πρόκειται για σχέδια που αναπαριστούν αντικείμενα, κτήρια, χώρους σύμφωνα με την περιγραφή των αρχαίων πηγών ή με τη μορφή που έχουν διασωθεί. Τα σχέδια, όπου υπάρχουν, παίζουν ουσιαστικό ρόλο στη συγκρότηση του λήμματος. Αριθμούνται με αύξοντα αραβικό αριθμό στο σύνολο του λεξικού.

Πίνακες/Ευρετήρια: Το λεξικό περιέχει τους ακόλουθους πίνακες:
α) Αναλυτικός πίνακας θεματικών ενοτήτων (VΙ, σελ. 1-22). Τα λήμματα του λεξικού κατατάσσονται στις ακόλουθες θεματικές ενότητες: 1) Ελληνικοί θεσμοί. 2) Ρωμαϊκοί θεσμοί. 3) Ελληνικό δίκαιο. 4) Ρωμαϊκό δίκαιο. 5) Μυθολογία ελληνική και ρωμαϊκή. 6) Θρησκεία, λατρεία και εορτές. 7) Διαγωνισμοί, δημόσιοι αγώνες, θέατρα. 8) Καλές τέχνες (i. Αρχιτεκτονική και δημόσια έργα. ii) Ζωγραφική. iii) Γλυπτική. iv) Μουσική και χορός). 9) Επιστήμες, ανθρωπιστικές σπουδές, εκπαίδευση. 10) Μέτρα και σταθμά, νομίσματα. 11) Πρώτες ύλες, κατεργασμένες ύλες. 12) Γεωργία, εμπόριο, βιομηχανία, επαγγέλματα. 13) Στρατός και εξοπλισμός (i. Ελληνικός στρατός. ii) Ρωμαϊκός στρατός). 14) Ναυτικό. 15) Ιδιωτικός βίος. 16) Έπιπλα, σκεύη, εργαλεία. 17) Ενδυμασία, κοσμήματα. Στον πίνακα η παραπομπή γίνεται στα λήμματα του λεξικού.

β) Πίνακας των παραπομπών σε λήμματα (VΙ, σελ. 23-52). Οι όροι αναγράφονται με κεφαλαία όπως και τα λήμματα του λεξικού.

γ) Πίνακας των ελληνικών λέξεων (VΙ, σελ. 53-99). Ο πίνακας περιλαμβάνει τους ελληνικούς όρους που αναφέρονται στο εσωτερικό των λημμάτων. Συμπεριλαμβάνονται και οι ελληνικοί όροι των λημματικών τύπων.

δ) Πίνακας των λατινικών λέξεων και των ελληνικών που μεταγράφονται με λατινικούς χαρακτήρες (V, σελ. 101-159). Ο πίνακας περιλαμβάνει τους λατινικούς όρους και τους ελληνικούς μεταγραμμένους στα λατινικά που αναφέρονται στο εσωτερικό των λημμάτων τυπωμένοι με πλάγιους χαρακτήρες. Ο πίνακας δεν περιέχει παραπομπές στις λημματικές μορφές όσων όρων αποτελούν ταυτόχρονα και λήμματα του λεξικού.
Στους παραπάνω πίνακες η παραπομπή γίνεται σε τόμο, σελίδα, στήλη.

ε) Πίνακας των συντακτών και των λημμάτων που συνέταξαν (VΙ, σελ. 161-166). Για τα λήμματα που συντάχθηκαν από περισσότερους συντάκτες δεν αναφέρεται ποιο τμήμα εκπόνησε ο καθένας.

Παραρτήματα: Στον τόμο V, σελ. 1079-1082 συγκεντώθηκαν οι διορθώσεις των τυπογραφικών λαθών των τόμων I-IV που στο μεταξύ είχαν διορθωθεί σε ανατυπώσεις που ακολούθησαν τις αρχικές εκδόσεις. Η δημοσίευση (έκδ. 1919) αφορούσε τους κατόχους των αρχικών εκδόσεων.

Οδηγίες χρήσης λεξικού: Το λημματολόγιο οργανώθηκε στα λατινικά για να είναι οικείο σε περισσότερους αναγνώστες. Οι ελληνικοί όροι είτε εντάσσονται στο λήμμα του αντίστοιχου λατινικού, είτε μεταγράφονται στα λατινικά και καταχωρίζονται αλφαβητικά. Πιο συγκεκριμένα: α) Όταν για μια λέξη ελληνική δεν υπάρχει σημασιακά αντίστοιχη λατινική, τότε μεταγράφεται με λατινικούς χαρακτήρες και ακολουθεί σε παρένθεση η λέξη με το ελληνικό αλφάβητο, π.χ. AGATHOERGOI Ἀγαθοεργοί, AGEMA, Ἄγημα, AGEORGIOU DIKE, Ἀγεωργίου δίκη. β) Οι σημασίες και χρήσεις μιας ελληνικής λέξης που έχει σημασιακά αντίστοιχη λατινική πρέπει να αναζητηθούν στο λήμμα της τελευταίας, π.χ. οι λέξεις ὄξος, τόξον, παραστάδες, σκευοθήκη, ὄνος στα λήμματα ACETUM, ARCUS, ANTAE, ARMAMENTUM, ASINUS. Αυτό ισχύει ακόμα και όταν η λατινική λέξη προέρχεται από ελληνική, π.χ. οι λέξεις ἄσβεστος, ἀμίαντος, βαλανεῖον, βύσσος που πρέπει να αναζητηθούν στα λήμματα ASBESTUS, AMIANTUS, BALNEUM, BYSSUS. Οι ελληνικές λέξεις ακολουθούν τον λημματικό τύπο συνήθως μέσα σε παρένθεση.

Εξαιρετικά χρήσιμο για τον αναγνώστη είναι το τεύχος με τους πίνακες. Ο πίνακας της κατάταξης των λημμάτων σε θεματικές ενότητες καθιστά δυνατό να αναζητηθούν πληροφορίες για ένα θέμα, έναν όρο ή μία έννοια σε όλο το έργο. Οι πίνακες με τις ελληνικές και τις λατινικές λέξεις παρέχουν τη δυνατότητα να αναζητηθούν πληροφορίες για έναν όρο, ακόμα κι αν αυτός δεν αποτελεί αντικείμενο πραγμάτευσης ενός λήμματος. Επιπλέον, ο πίνακας με τις ελληνικές λέξεις, επειδή περιέχει παραπομπές και στους ελληνικούς όρους που ακολουθούν τους λημματικούς τύπους, κατευθύνει τον αναγνώστη στο λήμμα ή στα λήμματα που πραγματεύονται την ερμηνεία του όρου αυτού.

Στο εσωτερικό των λημμάτων η παραπομπή σε ένα άλλο λήμμα του λεξικού γίνεται χωρίς βραχυγραφίες με απλή αναγραφή της λημματικής μορφής με κεφαλαία, ενταγμένης οργανικά στο κείμενο του λήμματος. Σε διαφορετική περίπτωση, συνήθως επειδή ο όρος αναφέρεται με τη γαλλική του απόδοση, η λημματική μορφή τοποθετείται σε αγκύλες, ενώ αρκετά συχνά, όταν η παραπομπή αφορά λήμματα σύνθετα ή εκτεταμένα, συνοδεύεται με ένδειξη αριθμού σελίδας.

2. Περιεχόμενα

Το Dictionnaire des antiquités αποτελεί ένα εγκυκλοπαιδικό, εικονογραφημένο λεξικό αρχαιοτήτων από όλα τα στάδια του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού. Ο μεγαλόπνοος σχεδιασμός του έργου –δηλωμένος και στον τίτλο– να δοθούν σχεδόν όλες οι πολιτισμικές συντεταγμένες είχε σαν αποτέλεσμα τον μεγάλο όγκο του έργου, που αριθμεί περισσότερες από 8500 σελίδες, ενώ χρειάστηκαν 42 χρόνια για την ολοκλήρωσή του.

3. Μεθοδολογικές παρατηρήσεις

Κάθε λήμμα περιλαμβάνει τρία τμήματα: τον λημματικό τύπο, την ανάλυση του όρου και μία υποσημείωση. Τον λημματικό τύπο ακολουθούν, όταν μαρτυρούνται, συνώνυμοι και οι αντίστοιχοι ελληνικοί ή ρωμαϊκοί όροι και, μερικές φορές γαλλική μετάφραση. Π.χ.
ACCLAMATIO, laudatio, laudes, bona vota, εὐφημία, εὐλογία, ἔπαινος, ἐπιβόημα.
ARA, altare, focus, βωμός, ἐσχάρα, ἑστία.
ALUMEN (Στυπτηρία), alun.
Ενδέχεται, επίσης, στον λημματικό τύπο να εμφανίζονται οι μορφές με τους οποίους ο όρος απαντά στις πηγές. Π.χ.
AGONALIA, AGONIA, AGONIUM.
ARCUBALLISTA, MANUBALLISTA.

Η ανάπτυξη του όρου εκτείνεται από λίγες γραμμές έως αρκετές σελίδες. Οι διαφορετικές σημασίες και χρήσεις ενός όρου εντάσσονται στο λήμμα του όρου ταξινομημένες με λατινική αρίθμηση (I, II κτλ.). Τα σχέδια, όπου απαντούν, είναι απόλυτα ενσωματωμένα στο κείμενο του λήμματος, και χρησιμοποιούνται για να τεκμηριώσουν τα όσα υποστηρίζονται για όρο

Υποσημειώσεις συνοδεύουν το σύνολο σχεδόν των λημμάτων εκτός από τα παραπεμπτικά. Σ’ αυτές ο λημματικός τύπος επαναλαμβάνεται με κεφαλαία και έντονα στοιχεία και ακολουθεί η ανάλυση των παραπομπών και η παράθεση βιβλιογραφίας για το οικείο λήμμα. Η εσωτερική ταξινόμηση του λήμματος, όπου υπάρχει, διατηρείται και στις υποσημειώσεις.

Για την ερμηνεία κάθε όρου οι συντάκτες στηρίχθηκαν και συνδύασαν, όπου στάθηκε δυνατό, τρία διαφορετικά είδη τεκμηρίων: α) περιγραφές αντλημένες από αρχαίες πηγές· β) μαρτυρίες των σωζωμένων μνημείων και των αρχαιολογικών ευρημάτων και γ) πορίσματα της σύγχρονης έρευνας. Στην υποσημείωση κάθε λήμματος αναφέρονται οι πηγές χωρίων, στοιχείων, απόψεων που χρησιμοποιήθηκαν στη σύνταξη του λήμματος και ακολουθεί βιβλιογραφία. Επειδή για κάποιους όρους ήταν δυνατό να παρατεθεί πλούσια βιβλιογραφία, ενώ για κάποιους άλλους ήταν δύσκολο να βρεθεί και η «αρχή της επιστημονικής διερεύνησης» οι επιμελητές του λεξικού περιορίστηκαν να δώσουν ενδεικτική βιβλιογραφία για τους πρώτους και όλες τις βιβλιογραφικές πληροφορίες για τους δεύτερους.

4. Κριτική αποτίμηση

Η έκδοση του λεξικού, την περίοδο που πραγματοποιήθηκε, κάλυψε ένα μεγάλο κενό της γαλλικής και, γενικότερα, της ευρωπαϊκής βιβλιογραφίας. Ο Saglio επισημαίνει στην Εισαγωγή του πρώτου τόμου ότι, όταν άρχισε η σύνταξη του λεξικού, ελάχιστοι στη Γαλλία διέθεταν καθαρές και ακριβείς γνώσεις για τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των αρχαίων, επειδή αυτά τα πεδία βρίσκονταν στο περιθώριο των ερευνητικών ενδιαφερόντων και, συνακόλουθα, της συγγραφικής δραστηριότητας των μελετητών Επομένως, η χρησιμότητά του υπήρξε αδιαμβισβήτητη διότι αποτέλεσε ένα πολύτιμο εργαλείο για τη μελέτη του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού μέσα από την περιγραφή όψεων των κοινωνιών–φορέων τους, προσέγγιση που ως εκείνη την εποχή δεν είχε επιχειρηθεί.

Στο β΄ μισό του 19ου αι., τη χρονική περίοδο που συντάχθηκε το Dictionnaire des antiquités, στον χώρο των αρχαιογνωστικών επιστημών επικρατούσε η τάση να συγκροτούνται συλλογικά έργα με στόχο τη συγκέντρωση και τη συστηματοποίηση των γνώσεων που σε παλαιότερες εποχές βρίσκονταν διασκορπισμένες σε μικρότερα εγχειρίδια κλασικών σπουδών. Στο πεδίο της λεξικογραφίας αυτήν την τάση εκφράζουν, εκτός από το Dictionnaire des antiquités, το λεξικό των Liddell & Scott (α΄ έκδοση 1843), o Thesaurus Linguae Latinae και η τεράστια Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (άρχισε να εκδίδεται το 1893).

Ο όγκος των συγκεντρωμένων πληροφοριών και η άρτια παρουσίασή τους καθιστούν και σήμερα το Dictionnaire des antiquités ένα χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο. Οι θεματικές ενότητες που αντιπροσωπεύονται καλύτερα είναι αυτές των θεσμών, της οικονομίας και της τεχνολογίας, ενώ έλλειψη αποτελεί η μη λημματογράφηση τοπωνυμίων, ιστορικών προσωπικοτήτων και αρχαίων συγγραφέων. Επίσης, πρέπει να επισημανθεί ότι λόγω της παλαιότητάς του περιέχει παρωχημένες απόψεις για επιστημονικά ζητήματα και προβλήματα για τα οποία η νεότερη έρευνα και οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις έχουν μεταβάλλει τα δεδομένα, όπως π.χ. για τις θρησκευτικές αρχαιότητες (Bibliotheca Classica Selecta).

Καταγραφή-Παρουσίαση: Άννα Λίχου

Διορθώσεις: Γ. Αλβανίδου