1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΗΣ

Το Λεξικό της Πρωίας είναι τρίτομο λεξικό διαστάσεων 25εκ. Η έκδοση του Λεξικού της Πρωίας που παρουσιάζουμε, δηλαδή οι τρεις τόμοι με ενσωματωμένο το Συμπλήρωμα, εκτείνεται σε 3232 σελίδες συνολικά. Η αρίθμηση είναι συνεχόμενη και στους τρεις τόμους. Το Συμπλήρωμα που ενσωματώνεται στους τρεις τόμους διατηρεί την αρίθμηση που είχε και ως ξεχωριστός τόμος. Το κύριο σώμα του λεξικού, δηλαδή οι σελίδες με τα λήμματα και στους τρεις τόμους, ανέρχεται σε 2638 σελίδες συνολικά. Το Συμπλήρωμα ανέρχεται σε 556 σελίδες συνολικά. Οι υπόλοιπες 28 σελίδες περιλαμβάνουν:

• 3 σελίδες με τον Πρόλογο,
• 1 σελίδα με τον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης, Εκ του Προλόγου της Δευτέρας Εκδόσεως,
• 8 σελίδες με ορθογραφικούς κανόνες,
• 1 σελίδα με τον πίνακα που περιέχει τις συντομογραφίες (Συντετμημέναι Λέξεις) και τον πίνακα με τα σύμβολα (Συνθηματικά Σημεία) που χρησιμοποιούνται στο λεξικό,
• 15 σελίδες ποικίλου περιεχομένου (λευκές, τίτλος)

Οι τόμοι του λεξικού χωρίζονται ως εξής:

* Ο α' τόμος περιλαμβάνει τα στοιχεία Α-Γ, το ίδιο συμβαίνει και με τα λήμματα του ενσωματωμένου Συμπληρώματος,
* Ο β' τόμος περιλαμβάνει τα στοιχεία Δ-Ν, όπως και το ενσωματωμένο Συμπλήρωμα,
* Ο γ' τόμος περιέχει τα στοιχεία Ξ-Ω. Το Συμπλήρωμα στον τόμο αυτόν, εκτός από τα λήμματα που υπάγονται στα συγκεκριμένα στοιχεία, περιλαμβάνει στο τέλος και ορισμένες σελίδες με κανόνες γραμματικής (βλ. παρακάτω ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ).

Κάθε σελίδα είναι διαμορφωμένη σε δύο στήλες χωρισμένες με κάθετη γραμμή. Όσον αφορά τις κεφαλίδες στο κύριο μέρος του λεξικού, στο κέντρο της κάθε σελίδας δηλώνεται η σελιδαρίθμηση, στο κέντρο της αριστερής στήλης δηλώνονται τα τρία πρώτα γράμματα της πρώτης λέξης της συγκεκριμένης σελίδας, ενώ στο κέντρο της δεξιάς στήλης δηλώνονται τα τρία πρώτα γράμματα του τελευταίου λήμματος της σελίδας. Στα υπόλοιπα τμήματα (ορθογραφικοί κανόνες, Πρόλογος, παραρτήματα με κανόνες γραμματικής και χρονική ποσότητα των δίχρονων φωνηέντων) δηλώνεται μόνο ο αριθμός της σελίδας επάνω στο κέντρο.

Η γραμματοσειρά είναι μικρού μεγέθους και τα τυπογραφικά στοιχεία μαύρου χρώματος. Τα λήμματα διαφοροποιούνται τυπογραφικά από το υπόλοιπο άρθρο με πιο έντονα στοιχεία. Οι παραλλαγμένοι τύποι, καθώς και τα παράγωγα ουσιαστικά και επίθετα που παρατίθενται σε διάφορα λήμματα δηλώνονται με αραιά στοιχεία/εκτεταμένη γραμματοσειρά. Τα κύρια ονόματα δίνονται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα. Τα παραδείγματα χρήσης παρατίθενται εντός εισαγωγικών. Οι ετυμολογικές πληροφορίες στο κύριο μέρους του λεξικού παρέχονται μέσα σε αγκύλες, ενώ στο Συμπλήρωμα δίνονται μέσα σε παρένθεση. Τα άρθρα που συνοδεύουν τα ουσιαστικά τοποθετούνται μέσα σε παρένθεση στο κύριο μέρος, αλλά χωρίς παρένθεση στο Συμπλήρωμα. Μετά το άρθρο, τους παραλλαγμένους τύπους, ή τις ετυμολογικές πληροφορίες και πριν τα ερμηνεύματα υπάρχει άνω τελεία. Το πεδίο χρήσης (π.χ. βοταν.(ική), γεωλ.(ογία) κλπ.) δίνεται μέσα σε παρένθεση. Τα βασικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται και τοποθετούνται πριν από λήμματα είναι:

• † που δηλώνει πως η λέξη/το λήμμα είναι αρχαΐζουσα ή σπάνια, πχ.
  • †ἁλώνητος, -ος, -ον [ἐκ τοῦ ἅλς+ ὠνοῦμαι] […]
• ‡ που δηλώνει πως η λέξη είναι ιδιωματική ή ξένη, π.χ.
  • ‡ Κάϊζερ (ο) [γερμαν., ἄκλιτον], θηλ. καϊζερίνα (ἡ) […]
• * που δηλώνει πως πρόκειται για λέξη/τύπο της δημοτικής, π.χ.
  • * Λεψίνα (ἡ)· Ἐλευσίς.

2. EIΣAΓΩΓH

Στον Πρόλογο ο καθηγητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών Κων. Μερεντίτης αναφέρεται στη σημασία της γλώσσας ως τεκμηρίου για την παιδεία και τον πολιτισμό ενός λαού. Διατυπώνει την άποψη πως παράλληλα με την εξέλιξη της ζωής και του πολιτισμού του κάθε λαού εξελίσσεται και η γλώσσα. Έτσι, συνεχίζει, υψηλότερη και πλουσιότερη γλώσσα έχουν οι λαοί που εξελίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό, ενώ, αντίθετα, οι λαοί που δεν έχουν φτάσει στο ίδιο σημείο εξέλιξης διαθέτουν φτωχότερη και χαμηλότερης ποιότητας γλώσσα. Κατόπιν, αναφέρεται στην ελληνική γλώσσα και τη χαρακτηρίζει μεγαλειώδη και αξιοθαύμαστη. Καθώς, όμως, το ενδιαφέρον των μελετητών στράφηκε, κυρίως, στην αρχαία ελληνική, αυτή διαθέτει αναρίθμητα και ογκωδέστατα λεξικά σε σχέση με τη νέα ελληνική, για την οποία υπάρχουν (εκείνη την εποχή) λίγα και ελλιπή λεξικά.

Με βάση αυτά τα δεδομένα διαπιστώνει την ανάγκη σύνταξης και έκδοσης λεξικών για τη νέα ελληνική γλώσσα, την καθαρεύουσα και τη δημοτική. Διατυπώνει την άποψη πως η μελέτη μιας γλώσσας επιτυγχάνεται με τη μελέτη του λεξιλογικού της θησαυρού, αλλά και με τη μελέτη της γραμματικής της δομής η οποία περιλαμβάνει τα κλιτικά παραδείγματα, την παραγωγή, τη σύνθεση και τους κανόνες της σύνταξης.

Επισημαίνει πως το λεξιλογικό υλικό του συγκεκριμένου λεξικού συγκεντρώθηκε με επιμέλεια και ακρίβεια, ενώ ερμηνεύεται με σαφήνεια και με παράθεση πλήθους παραδειγμάτων χρήσης. Επιπλέον, στους δύο τόμους (της πρώτης έκδοσης εννοεί) του λεξικού περιλαμβάνονται και συντακτικές πληροφορίες και μάλιστα διευκρινίζονται με παραδείγματα από λόγους των δέκα ρητόρων. Επίσης, αναφέρει πως περιλαμβάνονται ετυμολογικές πληροφορίες και αλφαβητικός πίνακας κύριων ονομάτων.

Στη συνέχεια αναφέρεται στη συντακτική ομάδα που αποτελείται από φιλολόγους, οι οποίοι, όπως τονίζει, είναι διακεκριμένοι και άριστοι. Τέλος, διατυπώνει τη βεβαιότητά του πως το συγκεκριμένο λεξικό καλύπτει τη μεγάλη έλλειψη σε λεξικά της νέας ελληνικής.

Στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης, Εκ του Προλόγου της Δευτέρας Εκδόσεως, που ανήκει στον εκδότη του λεξικού, αιτιολογείται η απόφαση του εκδοτικού οίκου να επανεκδώσει το Λεξικό της Πρωίας, καθώς είναι το μόνο από τα τότε υπάρχοντα λεξικά που ήταν απολύτως χρηστικό, δηλαδή ικανό να ικανοποιήσει τις καθημερινές ανάγκες των χρηστών. Η βοήθεια που προσφέρει στους αναγνώστες αφορά και ορθογραφικά προβλήματα, αλλά και ζητήματα σημασίας, καθώς με την εξέλιξη του πολιτισμού υπάρχει πλήθος λέξεων που είτε είναι άγνωστες είτε είναι μεν γνωστές, όμως, έχουν αποκτήσει νέες άγνωστες σημασίες.

Το συγκεκριμένο λεξικό χαρακτηρίζεται εύχρηστο, καθώς λύνει τις απορίες του χρήστη σύντομα. Ο εκδότης ισχυρίζεται πως το παρόν γλωσσικό λεξικό πλεονεκτεί, καθώς είναι πλήρες και εύχρηστο. Κατόπιν, γίνεται αναφορά στην επιβολή του λεξικού στην κοινή συνείδηση σε τέτοιο βαθμό, ώστε να το επιζητούν επίμονα τόσο οι επιστήμονες, όσο και η πλειοψηφία του κοινού. Για τους λόγους αυτούς δηλώνει πως αποφάσισαν να το επανεκδώσουν συμπληρωμένο με τρία παραρτήματα (βλ. παρακάτω ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ).

3. ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Το Λεξικό της Πρωίας περιλαμβάνει πίνακα με τις συντομογραφίες «Συντετμημέναι Λέξεις», καθώς και πίνακα με τα ειδικά σύμβολα «Συνθηματικά Σημεία» που χρησιμοποιούνται. Στη συγκεκριμένη έκδοση έχει ενσωματωθεί το Συμπλήρωμα που συντάχθηκε υπό την εποπτεία του καθηγητή Ιω. Σταματάκου και το οποίο αποτελείται από τρία παραρτήματα:

* Το πρώτο παράρτημα περιέχει, όπως αναφέρεται στον πρόλογο της 2^ης έκδοσης, όλες τις λέξεις που αφορούν τα επιτεύγματα του νεότερου πολιτισμού.
* Το δεύτερο παράρτημα πραγματεύεται τη χρονική έκταση (μακρότητα ή βραχύτητα) των δίχρονων φωνηέντων (α, ι, υ), στοιχείο που βοηθά στον ορθό τονισμό των λέξεων που τα περιέχουν.
* Το τρίτο παράρτημα περιέχει τους κυριότερους γραμματικούς κανόνες της καθαρεύουσας και της δημοτικής.

Το πρώτο παράρτημα με τις λέξεις που αφορούν τα σύγχρονα (της εποχής σύνταξης του λεξικού) επιτεύγματα του πολιτισμού επισυνάπτεται και στους τρεις τόμους, μετά το κύριο μέρος, ανάλογα με ψηφία (γράμματα) που περιλαμβάνει ο κάθε τόμος. Τα δύο τελευταία παραρτήματα περιέχονται στο τέλος του τρίτου τόμου του λεξικού. Επίσης, στον πρώτο τόμο, πριν το κύριο μέρος, παρατίθεται ο Πρόλογος και ακολουθούν ορθογραφικοί κανόνες που περιλαμβάνουν:

• Τις κυριότερες καταλήξεις με αλφαβητική κατάταξη, όπως αναφέρεται στο λεξικό. Σε αυτές υπάρχει ένδειξη σχετικά με τις μακρές και τις βραχείες συλλαβές, στοιχείο από το οποίο εξαρτάται ο τονισμός, καθώς χρησιμοποιούνταν το πολυτονικό σύστημα.
• Επιπλέον, περιλαμβάνονται οι δασυνόμενες λέξεις και οι κανόνες συλλαβισμού και έγκλισης τόνου.
• Στο τέλος, επισυνάπτονται, όπως επισημαίνεται, οι απλοποιήσεις που πρότεινε η Ακαδημία Αθηνών τον Ιούνιο του 1933 για την ορθογραφία της νέας ελληνικής εκείνης της εποχής.

Ακόμη, θα πρέπει να σημειώσουμε πως στον τρίτο τόμο, πριν την παράθεση του δεύτερου παραρτήματος, προτάσσεται Σύντομη ιστορική εισαγωγή αναφορικά με την ελληνική γλώσσα.

4. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Το αρχικό λεξικό (1^η έκδοση) περιλαμβάνει 70.000 λήμματα, περίπου, ενώ το Συμπλήρωμα περιέχει άλλα 20.000 λήμματα, περίπου. Τα λήμματα καταχωρίζονται αλφαβητικά. Το λεξικό περιλαμβάνει ξένες λέξεις, καθώς και κύρια ονόματα, ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια κ.ά.

‡σέρρυ (τὸ) [ἀγγλικ., ἄκλιτ.]
Κάϊρον (το)
Καιάδας (ὁ)
Λεωκράτης, -ους (ὁ) ὄνομ. κύρ. παρ' ἀρχ.
Λεωχάρης

Με τη χρήση τριών συμβόλων (†,*, ‡) γίνονται κάποιες βασικές διακρίσεις στο λημματολόγιο, όπως λόγιος, δημοτικός και ιδιωματικός ή ξένος τύπος.

Ανάμεσα στα λήμματα εντοπίσαμε και το αρκτικόλεξο,

Ι.Ν.Β.Ε.· τὰ ἀρχικὰ γράμματα τῶν λέξ. Ἰησοῦς Ναζωραῖος Βασιλεὺς τῶν Ιουδαίων», αἵτινες ἐπεγράφησαν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ του Σωτῆρος.

Στο κύριο μέρος του λεξικού, αλλά και στο Συμπλήρωμα περιλαμβάνονται δεσμευμένα μορφήματα, όπως α' συνθετικά αλλά και παραγωγικά επιθήματα, που αναφέρονται ως καταλήξεις, π.χ.

*ἀχνο- ὡς πρῶτον συνθετικόν λέξεων συνθέτων ἐκ τοῦ οὐσ. ἀχνός (=ἀτμός): […].
εὐ-· ως πρωτον συνθετικόν λέξεων […]
- ισμός, κατάλ. αφῃρ. οὐσ.: πεσσιμισμός, μαρξισμός, πολιτισμός.
-ίσκος, ὑποκορ. κατάλ. οὐσ.: δικηγορίσκος, ὐπαλληλίσκος.
*-ιός, κατάλ. ἐθνικῶν ὀνομ.: Θεσσαλονικ“¥ός, Σμυρν“¥ός / ἐνίοτε δηλοῖ ποιότητα: πλατ“¥ός.
-ιος, κατάλ. δηλοῦσα τὸν τόπον καταγωγῆς: Νάξιος, Κορίνθιος / ἐνίοτε δηλοῖ καὶ ἰδιότητα ἢ ποιότητα: πλούσιος, τρύπ“¥ος.

Στις ελάχιστες περιπτώσεις ομόγραφων λημμάτων δεν υπάρχει κάποια διάκριση μεταξύ τους. Μπορεί να πρόκειται για κύρια ονόματα με διαφορετικό γένος και χρήση ή και για κοινά ουσιαστικά με διαφορετική σημασία, π.χ.

Ξάνθος (ὁ)· ἀρχ. ὄν. ποταμοῦ τῆς Μ. Ἀσίας ἐν Λυκίᾳ νῦν Ἐσὲν-Τσάϊ.
Ξάνθος (ἡ)· ὄν. ἀρχ. π. τῆς Λυκίας παρὰ τὸν ὁμώνυμον ποταμόν.
πλάνη (ἡ)· τὸ νὰ πλανᾶται τις […]
πλάνη (ἡ) καὶ ‡πλάνι¥α· ἐργαλεῖον διὰ τὴν λείανσιν ἐπιφανειῶν […].

Το Συμπλήρωμα, όπως αναφέρεται σε σύντομο σημείωμα στην αρχή, περιλαμβάνει όλες τις λέξεις που αναφέρονται στα επιτεύγματα του νεότερου πολιτισμού, καθώς και όσες δεν είχαν περιληφθεί στην πρώτη έκδοση του λεξικού. Περιλαμβάνει λήμματα από διάφορα επιστημονικά πεδία χρήσης, π.χ. ανατομία, βοτανική, ζωολογία, χημεία, ορυκτολογία, φαρμακευτική κ.ά. Υπάρχουν λήμματα (όροι), προερχόμενα κυρίως από ειδικά πεδία, που συνοδεύονται και από κάποια άλλη λέξη (ουσιαστικό ή επίθετο), η οποία δηλώνεται δίπλα στο λήμμα με αραιά στοιχεία, προκειμένου να διακρίνεται, π.χ.

δι-συστολικὸς σφυγμός, ὁ· […].
δυναμικο-μετρική διάταξις (ἢ σύνδεσις), ἡ· […].
δυσθενία περιοδική, ἡ (ἰατρ.)· […].
δυσ-πλαστικὰ φάρμακα, τὰ· […].

Τέτοιου είδους φράσεις (λεξικές φράσεις) συναντάμε και στο Λεξικό της Πρωίας, π.χ.

ἐλγίνεια μάρμαρα (τά)

Σε άλλες περιπτώσεις, στο Συμπλήρωμα, καταχωρίζονται κάποιες λεξικές φράσεις ως λήμματα (και οι δύο λέξεις του συντάγματος με έντονα τυπογραφικά στοιχεία), π.χ.

ἀέρια εὐγενῆ, τά· […].
ἀέρια καπνογόνα, τά· […].
ἀέρια καύσιμα, τά· […].
ἀέρια πολεμικά τά· […].

Επίσης, το Συμπλήρωμα περιέχει και ορισμένα κύρια ονόματα που δεν είχαν περιληφθεί στο Λεξικό της Πρωίας.

Στο κύριο μέρος του λεξικού, αλλά και στο ενσωματωμένο Συμπλήρωμα περιλαμβάνονται και κάποια παραπεμπτικά λήμματα, π.χ.

Γιαννιτσὰ (τά)· βλ. Γενιτσά.
(στο Λεξικό της Πρωίας)
*φιφιρίζω· τὸ φισφιρίζω || (βλ. λ.).
(στο Συμπλήρωμα)

5. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Κάθε άρθρο αποτελείται από το τυπολογικό και το σημασιολογικό μέρος. Σε κάποια λήμματα περιλαμβάνονται και ετυμολογικές πληροφορίες.

Για τα ουσιαστικά, ως λημματικός τύπος θεωρείται η ονομαστική του ενικού, εκτός αν πρόκειται για τύπους που εκλαμβάνονται ως pluralia tantum, όπως λύτρα (τὰ), κόλλυβα (τὰ),γεράματα (τὰ), βουκελλάριοι (οἱ).

Οι παραλλαγμένοι τύποι σημειώνονται δίπλα στο λήμμα με αραιά στοιχεία/εκτεταμένη γραμματοσειρά, π.χ.

ἀμφιφαής, -ής, -ὲς καὶ ἀμφιφανής· […].

Στα λόγια τριτόκλιτα ουσιαστικά, αλλά και σε τριτόκλιτα ανισοσύλλαβα ουσιαστικά της δημοτικής, παρέχεται και η κατάληξη της γενικής του ενικού, π.χ.

βούλευμα, -ατος (τό)·[…].
βασιλεύς, -έως (ὁ) καὶ *βασιλέας, βασιλιᾶς (ἢ -ιάς) […]
ἀμφιτρύων, -ωνος (ὁ)· […]
*μπουσούλημα, -ατος, τό· (στο Συμπλήρωμα)

Σε αρσενικά ουσιαστικά μπορεί να παρέχεται και η κατάληξη του θηλυκού, π.χ.

γλωσσοπλάστης (ὁ), τὸ θηλυκ. -άστρια.

Επίσης, σε αρσενικά ουσιαστικά, ακόμη και δάνεια από άλλες γλώσσες, μπορεί να δίνεται ο αντίστοιχος τύπος για το θηλυκό, π.χ.

‡ Κάϊζερ (ο) [γερμαν., ἄκλιτον], θηλ. καϊζερίνα (ἡ) […]

Στην περίπτωση που πρόκειται για κάποιο ξένο κύριο όνομα, ιδίως τοπωνύμιο, μπορεί να δίνεται στη θέση του λήμματος ο εξελληνισμένος τύπος, αν υπάρχει, και κατόπιν ο δάνειος τύπος ή το αντίστροφο, π.χ.

Καίνιγξβέργη (ἡ) καὶ Καίνιγκσμπεργκ· ὄνομ. πόλεως τῆς Α Πρωσσίας.
Βουένος -Ἄϊρες (τὸ) καὶΜπουένος -Αἷρες[…].
Σαίξπηρ (ὁ) καὶ Σαιξπῆροςἢ Σακεσπῆρος[…].

Στα διάφορα λήμματα μπορεί να δίνεται ο λαϊκός/ιδιωματικός τύπος και στη συνέχεια ο λόγιος τύπος ή το αντίθετο, π.χ.

*Λεψίνα (ἡ)· Ἐλευσίς.
*Γιάννος (ὁ)· Ἰωάννης· […]
Βασίλειος (ὁ) καὶ *Βασίλης· […].

Στα επιρρήματα, τα επιφωνήματα, τις προθέσεις, τις αντωνυμίες, τους συνδέσμους, παρέχεται η αντίστοιχη ένδειξη μετά το λήμμα, π.χ.

λατινιστί (ἐπίρρ. τροπ.) […].
αὐτός, -ή, -ὸ καὶ ‡αὐτεῖνος ή αὐτοῦνος, -η, -ο· προσωπικὴ αντωνυμία του γ' προσ.: «ἐγώ, ἐσὺ κι' αὐτός», […].
ἅ- ἅ· ἐπιφών. γελαστικόν, ἄλλως χά-χά.
ἅμα· - 1) (επίρρ. χρονικόν) […] - 2) (σύνδεσμος χρονικός) […]
ἀνὰ (πρόθ.) · […]

Στα ρήματα, ως λημματικός τύπος θεωρείται το πρώτο πρόσωπο ενικού αριθμού του ενεργητικού ή και του παθητικού ενεστώτα, ανάλογα, π.χ. αμφοτερίζω, βουλεύομαι. Μετά το λήμμα δηλώνεται αν πρόκειται για μεταβατικό ή αμετάβατο ρήμα και μπορεί να σημειώνεται και ο αντίστοιχος λόγιος τύπος ή ο τύπος της δημοτικής, ανάλογα. Ακόμη, μπορεί να παρατίθεται ο αόριστος, ο παρατατικός, όπως και η μετοχή του παθητικού παρακειμένου, αλλά αυτό δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, π.χ.

ἀναβαίνω, καὶ *ἀνεβαίνω (ρ. μετβ. καὶ ἀμετβ.), παρατ. ἀνέβαινον και *ἀνέβαινα, ἀόρ. β' ἀνέβην και *ἀνέβηκα, μετχ. παθ. παρκ. *ἀνεβασμένος· […].
†βουκολῶ (-έω) (ρ. μετβ.)·[…].
βασιλεύω (ρ. ἀμετβ.) καὶ ‡βασιλεύγω, ἀόρ. ἐβασίλευσα καὶ *(ἐ)βασίλεψα […].

Αν το λήμμα είναι επίθετο, παρέχονται και οι καταλήξεις των άλλων γενών, αλλά και οι αντίστοιχοι τύποι της δημοτικής. Επιπλέον, στο τέλος του άρθρου μπορεί να παρατίθενται οι καταλήξεις με τις οποίες σχηματίζονται τα παραθετικά. Επίσης, στο τέλος τοποθετείται και η κατάληξη του αντίστοιχου επιρρήματος, όταν δηλώνεται, π.χ.

γλυκὺς, -εῖα, -ὺ καὶ γλυκός, -ιά, -ό· ὁ ἔχων τὴν ἰδιάζουσαν γεῦσιν τῆς σακχάρεως· || (συνεκδ.) οὐχὶ ἐπαρκῶς ἁλατισμένος: «γλυκὸ τυρί, -φαγὶ κλπ.» · (μεταφ.) εὐχάριστος, τερπνός, ἡδύς, ἡδονικός: «γλυκὺς ὕπνος», «γλυκειὰ φωνή», «γλυκὰ χείλη» · || ἐπί ἀνθρώπων, προσηνής, εὐπροσήγορος, μειλίχιος, ἐράσμιος: «γλυκειὰ κοπέλλα», «γλυκὸς ἄνθρωπος» · || (φρ.) «μοῦ κάνει τὰ γλυκὰ μάτια», μὲ προσβλέπει συμπαθῶς, ἐπιδιώκει τὴν φιλίαν ἢ τὸν ἔρωτὰ μου· «γλυκὸ σπειρί», ὁ ἄνθραξ, ἄλλως καλὸ ἢ κακὸ σπειρί· «μὲ τὸ γλυκό», μὲ τὸ καλό, μὲ ἤπιον τρόπον (ἀντίθ. μὲ τὸ ἄγριο) · || τὸ οὐδέτ. γλυκὸ (τό), ὡς οὐσιαστ., (βλ.λ.). Παραθ. †-ίων, -ιστος καὶ -ύτερος, -ύτατος, *-ότερος, -ότατος. Ἐπίρρ. -έως (παραθ. -ύτερον, ύτατα) καὶ *-ά (συγκρ. -ότερα).

Σχετικά με τις ετυμολογικές πληροφορίες, αυτό που συμβαίνει, συνήθως, είναι να δηλώνεται η γλώσσα προέλευσης μετά το λήμμα, όταν πρόκειται για δάνειες λέξεις από άλλες γλώσσες, π.χ.

*σερμπέτι (τὸ) [τουρκ.] […]

Σε ορισμένες, όμως, περιπτώσεις μπορεί να δηλώνονται οι λέξεις από τις οποίες προέκυψε το λήμμα, αν πρόκειται για λέξεις της ελληνικής, ή να δηλώνεται η ξένη λέξη, αν πρόκειται για δάνειο, π.χ.

†ἁλώνητος, -ος, -ον [ἐκ τοῦ ἅλς+ ὠνοῦμαι] […]
ἀρετή (ἡ) [ἐκ τῆς ρίζης ἀρ- τοῦ ἀρχ. ἀραρίσκω = προσαρμόζω]· […].
‡κoπυράϊτ (τὸ) [ἀγγλ. copyright]· […].
κῆνσος (ὁ) [λατιν. census]· […]

Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στο Συμπλήρωμα, όταν πρόκειται για δάνεια λέξη, βρίσκουμε άλλοτε μόνο την αναφορά για τη γλώσσα προέλευσης, άλλοτε μόνο την ξένη λέξη και άλλοτε και τις δύο πληροφορίες, π.χ.

‡ζαΐμης, ὁ (τουρκ. λ.)· […].
βρώσιμον τὸ χρήσιμον (galacto dendran utile)· […].
ἀντι-δοττάριον, τὸ (antidottarium) […].
‡ἀρμούτι, τὸ (ἐκ τοῦ Τουρκικοῦ armut = ἀπίδιον)· […].
‡βάννα, ἡ (ἐκ τοῦ γαλλ. vanne)· […]

Όταν πρόκειται για ελληνική λέξη μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να δηλώνεται η προέλευσή της ή να δίνονται κάποιες διευκρινιστικές πληροφορίες για τον τρόπο παραγωγής του λήμματος, π.χ.

*ἀρμάτωτος, -η, -ον,ὁ· (ἐκ τοῦ ἀρματωτός (βλ. λ.) τοῦ ἐν ἀρχῇ ἀ- προσλαβόντος ἀρνητικὴν ἔννοιαν δι' ἀναβιβασμοῦ τοῦ τόνου)·[…].
ἀχβάχ, ὁ (καὶ ἀχβάχης, ἐκ τοῦ ἐπιφωνήμ. ἄχ βάχ!)· […].
ἀρνο-πόκι, τὸ (ἐκ τοῦ ἀρνί + ποκί < πόκος), καὶ ἀρνοκόπι (κατὰ μεταγραμματισμόν)· […].

Όσον αφορά τις διάφορες πληροφορίες που παρατίθενται στα λήμματα, αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν γραμματικές πληροφορίες, όπως το είδος μιας μετοχής ή μιας αντωνυμίας ή αν πρόκειται για άκλιτη λέξη, αλλά και πληροφορίες για το περιβάλλον χρήσης του λήμματος και την περίσταση επικοινωνίας, κ.ά., π.χ.

‡λών-τέννις (τὸ) [ἀγγλ., ἄκλιτ.]
σεσημασμένος, -η, -ον [μετχ. παθ. παρκ. τοῦ σημαίνω (βλ.λ.)]
*ροδογελοῦσα (ἡ)· (λ. ποιητική) […]
ροδόδενδρον (τὸ)· (βοτ.) […]
ἇ· ἐπιφώνημα δηλωτικόν ποικίλων συναισθημάτων (χαράς, λύπης, θαυμασμού, εκπλήξεως κτλ.).
‡αὐτούθε (ἐπίρρ. τοπ.)
αὐτός, -ή, -ὸ καὶ ‡αὐτεῖνος ή αὐτοῦνος, -η, -ο· προσωπικὴ αντωνυμία του γ' προσ.: «ἐγώ, ἐσὺ κι' αὐτός», […].

Θα πρέπει να σημειώσουμε πως σχετικά με τις πληροφορίες για την προφορά, αναφέρεται η εμφάνιση ουράνωσης στην ακολουθία Σύμφωνο + ι + Φωνήεν. Η ουράνωση δηλώνεται με ένα μικρό τυπογραφικό σημάδι κάτω από το «ι», π.χ. *ξανανι¥ώνω, *ροζι¥άζω, *ροδωνι¥ά. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να δηλώνεται η αποβολή φωνήεντος, π.χ.

ἀπό, ‡ἀποὺ ἢ ἀπὲ καὶ πὸ [ἑπομένου τοῦ ἄρθρου γίνεται ἀπ' (ἀπ' τόν, ἀπ' τὸ) ή ἀφ' (ἀφ' τὸ κλπ.)]· […].

Στα ερμηνεύματα οι διάφορες σημασίες, ανάλογα με το περιβάλλον ή το πεδίο χρήσης του λήμματος, διαχωρίζονται με διπλή κάθετη γραμμή. Όταν ένα γραμματικό στοιχείο, για παράδειγμα ένα επίρρημα, έχει και άλλη λειτουργία, π.χ. σύνδεσμος, τότε οι διαφορετικές λειτουργίες δηλώνονται στο ερμήνευμα του λήμματος με αύξουσα αρίθμηση, (1, 2…). Σε περιπτώσεις όπου το ίδιο γραμματικό στοιχείο έχει διαφορετικές χρήσεις και σημασίες, π.χ. ένας σύνδεσμος που μπορεί να είναι κατά περίπτωση αοριστολογικός, εναντιωματικός, απορρηματικός κ.ά., τότε οι χρήσεις αυτές διακρίνονται με αύξουσα αρχαιοελληνική αρίθμηση, (α', β', γ'…), π.χ.

Ἀμφιτρίτη (ἡ)· (μυθολογ.) μία τῶν πεντήκοντα Νηρηίδων, θυγάτηρ τοῦ Νηρέως καὶ σύζυγος τοῦ Ποσειδῶνος· || (ἀστρον.) εἷς ἐκ τῶν μικρῶν πλανητῶν.
ἄν, ή ἐὰν (σύνδ.)· α') ὑποθετικὸς […]· β') ἀπορρηματικός […]· γ') ἀοριστολογικός […]· δ') ὡς ἐναντιωματικὸς ἢ ἐνδοτικὸς […].
ἅμα· - 1) (επίρρ. χρονικόν) […] - 2) (σύνδεσμος χρονικός) […]
*γιά (πρόθεσις, μόριον, σύνδεσμος)· -1) πρόθεσις […] α') τὸν λόγον, τὴν αἰτίαν, δι' ἥν γίνεταί τι, ἤτοι τὸ ἀναγκαστικὸν αἴτιον […] β') τὸν σκοπόν, δι' ὅν γίνεταί τι ἢ τὸ τελικὸν αἴτιον […] 2) μόριον παρακελευσματικὸν […] 3) (‡) μόριον βεβαιωτικὸν τιθέμενον μετὰ τὴν εἰς ἤν ἀναφέρεται λέξιν.

Σε άλλες περιπτώσεις η διαφορετική γραμματική λειτουργία μπορεί να δηλώνεται με παύλα και αγκύλες, π.χ.

δια (πρόθ.) […]
- [ἀριθμητ.] · διά καλεῖται τὸ σύμβολον τῆς διαιρέσεως […]

Στο τέλος του ερμηνεύματος μπορεί να δίνονται τα αντίστοιχα ρήματα, επίθετα ή ουσιαστικά ενός λήμματος, καθώς και η κατάληξη του αντίστοιχου επιρρήματος, όταν υπάρχει, με αραιά στοιχεία, π.χ.

γλωσσολόγος (ὁ)· […] Ρῆμ. γλωσσολογῶ. Ἐπίθετ. γλωσσολογικός, -ή, -όν. Ἐπίρρημα -ικῶς.
βουκινίζω (ρ. ἀμετβ.)· […] βουκινάτωρ - ορος, (ὁ) καὶ βουκινάριος.

Τα παραδείγματα χρήσης που παρατίθενται στα διάφορα λήμματα μπορεί να περιλαμβάνουν και παροιμίες ή αποσπάσματα από τη λογοτεχνία, π.χ.

*ξανοστίζω καὶ ξανοστεύω (ρ. ἀμετβ.)· γίνομαι ἄνοστος, ξενοστιμίζω· (παροιμ.) «ἐξανόστεψες κυρά μου, σὰν τὸ Μάη τὸ μαρούλι», […]
*ξαμώνω (ρ. ἀμετβ.) ἁπλώνω τὸ χέρι διὰ νὰ κτυπήσω […] || ὑπολογίζω διὰ τοῦ οφθαλμοῦ τὴν ἀπόστασιν διὰ νὰ ρίψω τι καὶ νὰ ἐπιτύχω τὸν στόχον, σημαδεύω: «πρὸς τοῦ μηλίγγου τὴ μεριά, ποὺ τοῦ κουτέλ' ἀγγίζει, ἐξάμωσ' ὁ Δρακόμαχος» (Ἐρωτόκρ.) […]

Όσον αφορά το Συμπλήρωμα θα πρέπει να σημειώσουμε πως περιλαμβάνει αρκετά λιγότερα παραδείγματα χρήσης σε σχέση με το κύριο μέρος του Λεξικού της Πρωίας, ίσως λόγω της φύσης των λημμάτων που περιέχει (επιστημονικούς και τεχνικούς όρους κλπ.). Στο Συμπλήρωμα, o Ιω. Σταματάκος προβαίνει συχνά σε μορφολογική ανάλυση των λημμάτων (ίσως με κριτήριο την ανάλυση στα άμεσα συστατικά τους). Σε πολλές περιπτώσεις τα τεμαχίζει στο σημείο σύνδεσης του προθήματος με τη βάση ή του πρώτου με το δεύτερο συνθετικό κλπ., αυτό όμως δεν τηρείται σε όλες τις περιπτώσεις, π.χ.

ἀνα-μαρμαρώνω, ἀνα-μετα-τίθεμαι, ἀνα-μνημονεύω, *ἀνα-παίρνω, *ἀναπαυσιο-θεραπεία,
ἀν-εξ-ημέρωτος, βροχό-πτωσις, βρυό-μορφον, βρυο-χαρής, ἑτεροειδο-γενής κ.ά.

Ακόμη, συναντάμε και τις ακόλουθες περιπτώσεις:

ἐρυθρο-κερατοδερμία, ἐρυθρομελ-αλγία, ἐρυρθο-μελία,

αλλά και,

ἐρυθροδανίνη, ἐρυθροδανοειδή, ἐρυθροδανωτής
ἀχυρό-δετος,

αλλά και,

ἀχυρόδεμα
ἀφυλλ-ανθής

αλλά και,

ἀφυλλανθοειδή
ἐσω-στροφή

αλλά και,

ἐσώψυχος

κ.ά.

6. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Στον Πρόλογο ο καθηγητής Κων. Μερεντίτης διαπιστώνει την έλλειψη επαρκών γλωσσικών βοηθημάτων και κυρίως λεξικών για τη νέα ελληνική, καθαρεύουσα και δημοτική, καθώς το ενδιαφέρον είχε στραφεί προς τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής η οποία διέθετε πληθώρα ογκωδέστατων βοηθημάτων. Προκειμένου να καλυφθεί το κενό και να βοηθηθούν οι χρήστες σε ζητήματα τόσο ορθογραφίας, όσο και ερμηνείας, συντάχθηκε, όπως αναφέρεται, το συγκεκριμένο λεξικό. Το λεξιλογικό υλικό συγκεντρώθηκε με πολλή επιμέλεια και ακρίβεια, ενώ η ερμηνεία των λημμάτων δόθηκε με τη δέουσα σαφήνεια και με παράθεση πληθώρας παραδειγμάτων, όπως υποστηρίζεται. Ωστόσο, δεν διευκρινίζεται με ποιον τρόπο επιτεύχθηκε η συγκέντρωση του υλικού, η επεξεργασία του και η σύνταξη των ερμηνευμάτων. Δεν αναφέρονται πηγές ή άλλα λεξικά, εκτός από το ότι για την αποσαφήνιση των συντακτικών πληροφοριών που συμπεριλαμβάνονται χρησιμοποιήθηκαν παραδείγματα από τους δέκα ρήτορες.

Αναφορικά με τη συντακτική ομάδα αναφέρονται κάποιοι αξιολογικοί χαρακτηρισμοί, όπως ότι πρόκειται για διακεκριμένους αριστούχους φιλολόγους. Ο συντάκτης του Προλόγου θεωρεί πως το παρόν λεξικό καλύπτει ένα μεγάλο κενό της ελληνικής λεξικογραφίας που αφορά τη νέα ελληνική γλώσσα, καθαρεύουσα και δημοτική. Το συγκεκριμένο λεξικό θεωρείται το πρώτο που αντιμετώπισε σοβαρά τη δημοτική γλώσσα (βλ. και Πετρούνιας 1985). Περιέχει πληθώρα παραδειγμάτων χρήσης που σε μεγάλο βαθμό θεωρούνται «πετυχημένα».

Δεν υπάρχει κάποιο εισαγωγικό σημείωμα, όπου να δηλώνονται και να επεξηγούνται οι αρχές που ακολουθήθηκαν για τη σύνταξη του λεξικού, καθώς και οι συμβάσεις/η μέθοδος για τη σύνταξη των επιμέρους λημμάτων. Δεν αναφέρονται κριτήρια με βάση τα οποία επιλέχθηκαν τα λήμματα (π.χ. τα κύρια ονόματα) που καταχωρίστηκαν το λεξικό. Στα ρήματα δεν ακολουθείται κάποια συγκεκριμένη σύμβαση αναφορικά με τους άλλους χρόνους που θα παρατεθούν, αλλά συμβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις να παρατίθεται ο τύπος του αορίστου, του παρατατικού και της μετοχής του παθητικού παρακειμένου, σε άλλες περιπτώσεις να δίνεται μόνο ο αόριστος και άλλοτε να μην δίνεται κανένας άλλος χρόνος, παρά μόνο ο λημματικός τύπος που αντιπροσωπεύει το πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής (βλ. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ). Επιπλέον, δεν αιτιολογείται με κάποιον τρόπο η παράθεση ή η μη παράθεση των άλλων ρηματικών τύπων (αόριστος, παρατατικός, μετοχή παθητ. παρακειμένου) στα επιμέρους λήμματα.

Το Λεξικό της Πρωίας, αλλά και το Συμπλήρωμα, παρέχει ετυμολόγηση μόνο σε ένα περιορισμένο σύνολο λημμάτων, ενώ δεν ακολουθούνται πιστά κάποιες συγκεκριμένες αρχές ως προς την ετυμολόγηση των λημμάτων. Άλλοτε αναφέρεται μόνο η γλώσσα προέλευσης σε κάποιες δάνειες λέξεις από άλλη γλώσσα, ενώ κάποιες φορές δηλώνεται και ο αντίστοιχος τύπος της ξένης γλώσσας. Σε άλλες περιπτώσεις όπου παρέχονται τα συνθετικά στοιχεία από τα οποία προέκυψε κάποια λέξη της ελληνικής, δεν γίνεται εμφανής η όλη παραγωγική διαδικασία, π.χ.

†ἁλώνητος, -ος, -ον [ἐκ τοῦ ἅλς+ ὠνοῦμαι] […]

Στο πιο πάνω παράδειγμα δεν καθίσταται σαφές για τον αναγνώστη πώς προέκυψε ο τύπος «ἁλ-ώνητος» από το ρήμα ὠνοῦμαι.

Αναφορικά με το Συμπλήρωμα θα πρέπει να σημειώσουμε πως δίνει νεότερους επιστημονικούς όρους, αλλά και σπάνιες διαλεκτικές λέξεις, που προέρχονται κυρίως από τους τόμους του ιστορικού λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών που είχαν εκδοθεί μέχρι τότε (βλ. Πετρούνιας 1985: 325). Ακόμη, ο Ιω. Σταματάκος στο Συμπλήρωμα προβαίνει συχνά σε μορφολογική ανάλυση των λημμάτων, τεμαχίζοντάς τα σε μορφήματα, χωρίς να διευκρινίζεται ο λόγος για τον οποίο ακολουθείται η συγκεκριμένη τακτική, ούτε, όμως, δηλώνονται οι αρχές που ακολουθούνται κατά τη μορφολογική ανάλυση. Επιπλέον, η ανάλυση δεν φαίνεται να ακολουθεί πιστά κάποιες αρχές, αλλά εμφανίζονται διαφοροποιήσεις (βλ. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ).

Το Λεξικό της Πρωίας θεωρείται «σταθμός» στην ιστορία της ελληνικής λεξικογραφίας. Γνώρισε μεγάλη επιτυχία, έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και αναγνώρισης, ενώ αποτέλεσε και πρότυπο για κατοπινά λεξικά. Ωστόσο, το γεγονός πως περιέχει λόγιους τύπους, η γλώσσα των ερμηνευμάτων είναι η καθαρεύουσα και χρησιμοποιεί πολυτονικό σύστημα, σε συνδυασμό με το γεγονός πως έχουν περάσει πάνω από 70 χρόνια από την πρώτη του έκδοση και στο μεταξύ η γλωσσική πραγματικότητα έχει αλλάξει πάρα πολύ (κατάργηση καθαρεύουσας, επικράτηση μονοτονικού συστήματος, απλοποίηση της ορθογραφίας κλπ.), η νέα ελληνική έχει εξελιχθεί (πολλοί λεξιλογικοί τύποι έχουν δημιουργηθεί ή έχουν εισαχθεί ή έχουν αποκτήσει νέες σημασίες) και, επιπλέον, έχουν εκδοθεί πολύ καλά και σύγχρονα γλωσσικά λεξικά για την κοινή νεοελληνική, το καθιστούν δύσχρηστο, αλλά και, ίσως, «ξεπερασμένο» πια για τις ανάγκες ενός σύγχρονου χρήστη της κοινής νεοελληνικής.

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ:

1. Μπαμπινιώτης, Γ. 2005² (Β΄ ανατύπωση). Λεξικογραφικό Επίμετρο. Στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σελ. 2023-2024. Κέντρο Λεξικολογίας.
2. Πετρούνιας, Ευ. 1985. Τα λεξικά της Νέας Ελληνικής, οι ετυμολογίες τους, και οι ετυμολογίες του λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη. Στα Πρακτικά της 3^ης Ετήσιας Συνάντησης (26-28/4/1982) ΜΕΓ 3: 307-416. Θεσσαλονίκη.
3. Χαραλαμπάκης, Χ. 1993. Κριτική αξιολόγηση ορισμένων νέων ελληνικών λεξικών. Στο Meeting on Lexicography at the Danish Institute in Athens (3-5 November 1993).