Εξώφυλλο

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια

των Δ. Ν. Μαρωνίτη και Λ. Πόλκα
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

11.16. Το μέτρο και το άμετρο

Με βάση όσα αναφέρθηκαν στις προηγούμενες ενότητες, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι είναι ίσως δύσκολο να εντοπίσουμε στα ομηρικά έπη ένα οργανωμένο σύστημα αξιών, παρόμοιο με αυτό των σύγχρονων κοινωνιών, και ότι δεν μπορούμε να απαντήσουμε τελεσίδικα και με μονοσήμαντο τρόπο στο ερώτημα πώς διακρίνεται στα ομηρικά έπη το σωστό από το λάθος. Από την άλλη μεριά, όμως, διαπιστώθηκε ότι ο κόσμος που αναπαριστάνεται στα δύο ομηρικά έπη δεν είναι χαοτικός και ότι, παρά τη σύγχυση που προκαλούν αντιθετικές και επικαλυπτόμενες συχνά μεταξύ τους έννοιες, συντηρείται σε γενικές γραμμές ένας ηθικός κώδικας ο οποίος αποκτά το νόημά του ανάλογα με τις εκάστοτε προϋποθέσεις.

Αναγνωρίστηκε έτσι ότι στα δύο ομηρικά έπη γίνεται η διάκριση ανάμεσα στην ευταξία και στην αταξία (κατὰ κόσμον και οὐ κατὰ κόσμον) στο δίκαιο και στο άδικο (θέμις και οὐ θέμις), στο ταιριαστό και πρέπον και στο αταίριαστο και άπρεπο (κατὰ μοῖραν και οὐ κατὰ μοῖραν). Στις αντιθετικές αυτές σχέσεις ο πρώτος όρος, ο θετικός, επιδοκιμάζει πράξεις και καταστάσεις ως κανονικές και αποδεκτές, ενώ ο άλλος, ο αρνητικός, τις αποδοκιμάζει ως αντικανονικές και απαράδεκτες είτε προς την κατεύθυνση της έλλειψης είτε προς την οδό της υπερβολής. Λόγου χάρη, ο Δίας χαρακτηρίζει "άπρεπη" (οὐ κατὰ κόσμον, Ρ 205) την ενέργεια του Έκτορα να πάρει από τον σκοτωμένο Πάτροκλο τα όπλα του, ενώ ο Οδυσσέας θεωρεί πως με την ανθρωποφαγία του ο Πολύφημος ξεπέρασε το κάθε μέτρο (οὐ κατὰ μοῖραν, ι 352).

Επισημάνθηκε επίσης ότι στα δύο ομηρικά έπη δεν υπάρχει ένας αντικειμενικός κριτής που να ορίζει, αποφασίζοντας τελεσίδικα, το δίκαιο και το άδικο, το ορθό και το εσφαλμένο. Οι ήρωες, συχνά και οι θεοί, διατηρούν ο καθένας για τον εαυτό του το δικαίωμα να αξιολογήσουν πράξεις και καταστάσεις, δικές τους ή των άλλων. Από την άλλη μεριά, όμως, διαπιστώθηκε πως μέσα από τον υποκειμενισμό ξεπροβάλλει συχνά η κρίση της κοινής γνώμης, η οποία εγκρίνει ή απορρίπτει πρόσωπα, συμπεριφορές και καταστάσεις ανάλογα με το πώς της φαίνονται. Η «αισθητική» κρίση της κοινής γνώμης εκφράζεται επιδοκιμαστικά με το τριτοπρόσωπο απρόσωπο ρήμα ἔοικε «φαίνεται, ταιριάζει, πρέπει» και αποδοκιμαστικά με τις αρνήσεις οὐκ ἔοικε «δεν φαίνεται, είναι αταίριαστο, άπρεπο». Με τις εκφράσεις αυτές δηλώνεται ουσιαστικά κάτι που για λόγους παραδοσιακής πρακτικής θεωρείται από την κοινωνία ή από έναν κάποιο ανώνυμο παρατηρητή αποδεκτό ή απαράδεκτο να υπάρχει. Έτσι, αν οι ήρωες και οι ηρωίδες ενδιαφέρονται να συντηρήσουν την υπόληψη και την τιμή τους, είναι αταίριαστο για έναν πολεμιστή να δείχνει δειλία σαν κακός (οὔ σε ἔοικε, Β 190), ενώ η Πηνελόπη, καθώς είναι πλούσια κόρη, ταιριάζει, όταν έρθει η στιγμή του γάμου της, να πάρει μαζί της πλούσια προίκα (ὅσσα ἔοικε, α 278).

Επιπρόσθετες περιπτώσεις σχετικά με την παρουσία ή την απουσία της αἰδοῦς και της νεμέσεως αλλά και με τη διάκριση ανάμεσα στο «όμορφο» και στο «άσχημο» δείχνουν πως κυκλοφορεί στα έπη μια δημόσια μορφή συνείδησης που διακρίνει την έμμετρη από την άμετρη συμπεριφορά. Τόσο η παραβίαση μιας πολεμικής αξίας όσο και η καταστρατήγηση μιας ειρηνικής υποδηλώνουν έλλειψη της αἰδοῦς και παρουσία της ὕβρεως, προκαλώντας την αποδοκιμασία ή και τη νέμεσιν των άλλων. Με άλλα λόγια, αναγνωρίζεται σε κάθε πράξη η παρουσία της δημόσιας αρχής της καταλληλότητας, που αξιολογεί αρνητικά τόσο την έλλειψη όσο και την υπερβολή. Η κατάλληλη ενέργεια σημαίνει, για παράδειγμα, γενναιότητα και ανωτερότητα στη μάχη και όχι δειλία· σεβασμό της τιμής του αντιπάλου και όχι ευτελισμό του· σεβασμό και ἔλεον στον ξένο και στον ικέτη και όχι αφαίρεση της τιμής τους.

Η ισχυρή παρουσία της αρχής της καταλληλότητας στα δύο ομηρικά έπη, καθώς υποδεικνύει το μέτρο και το άμετρο εξωτερικά, όπως φαίνονται, δεν συνεπάγεται ότι τα ομηρικά πρόσωπα δεν έχουν εσωτερικό κόσμο ή ατομική συνείδηση, εφόσον για να αντιληφθεί κάποιος αυτό που του υποδεικνύεται ως κατάλληλο σημαίνει ότι αναγνωρίζει και συναισθάνεται αυτή την αντίληψη. Επομένως, ατομική και δημόσια συνείδηση συγκλίνουν (άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά), και αυτή ακριβώς η σύγκλιση δραματοποιείται στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια.

Λ. Πόλκας