Εξώφυλλο

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια

των Δ. Ν. Μαρωνίτη και Λ. Πόλκα
Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών

6. Το σταυρόλεξο των εσωτερικών διηγήσεων

Το δίχτυ των αφηγήσεων στο εσωτερικό της Οδύσσειας είναι εξαιρετικά πυκνό. Φτάνει να σκεφτούμε πως το ένα τρίτο περίπου του έπους καταλαμβάνεται από εσωτερικές διηγήσεις: μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης, με διαφορετικό περιεχόμενο, με εναλλασσόμενους διηγητές και ακροατές, εκτελεσμένες σε άλλον χώρο και χρόνο. Τούτο σημαίνει ότι, με βάση τις όποιες ομοιότητες και διαφορές τους, οι εσωτερικές διηγήσεις επιδέχονται πιο συστηματική ταξινόμηση, οριζόντια και κάθετη, που μας επιτρέπει να μιλούμε μεταφορικά για σταυρόλεξο.

Το πρώτο (συγκριτικό και διακριτικό) στοιχείο τους είναι το υποκείμενο της εκφοράς τους: ποιος δηλαδή κάθε φορά διηγείται. Ο κατάλογος λοιπόν διηγητών που προκύπτει με τη σειρά εμφάνισης στην πορεία του έπους είναι: Νέστορας, Μενέλαος (συμπληρωματικά και η Ελένη), Οδυσσέας, Εύμαιος. Πρέπει ωστόσο εξαρχής να υπογραμμιστεί ότι ποσοτικά και ποιοτικά υπερέχει κατά πολύ ο διηγητικός ρόλος του Οδυσσέα. Το δεδομένο αυτό επιβεβαιώνει την αρχική υπόθεση ότι ο εξωτερικός αφηγητής (δηλαδή ο ποιητής) συγκεντρώνει στον Οδυσσέα κυρίως την αφηγηματική του προτίμηση, θεωρώντας τον λίγο πολύ αφηγηματικό του εκπρόσωπο. Εξάλλου ο διηγητής Οδυσσέας είναι ο μόνος που ασκεί τον αφηγηματικό του ρόλο και στα δύο μέρη του έπους, τα οποία ορίζουν τον εξωτερικό και τον εσωτερικό του νόστο. Κάτι περισσότερο: ο Οδυσσέας διεκπεραιώνει όχι μόνο γνήσιες αλλά και πλαστές διηγήσεις, επαινείται μάλιστα για τη διπλή αυτή αφηγηματική του δεξιοσύνη από τον Αλκίνοο, τον Εύμαιο αλλά και τη θεά Αθηνά. Στο σημείο όμως τούτο χρειάζεται να οριστούν ακριβέστερα οι δύο τύποι διήγησης (γνήσιας και πλαστής) στους οποίους εξίσου διαπρέπει ο Οδυσσέας.

6.1. Γνήσιες και πλαστές διηγήσεις

Γνήσιοι θεωρούνται οι «Απόλογοι» του Οδυσσέα, τόσο οι «Μεγάλοι» (ι-μ), όσο και οι «Μικροί» (ψ 310-343). Οι πρώτοι εκφέρονται στη Σχερία προς χάριν του Αλκινόου, της Αρήτης και των επιφανών Φαιάκων. Οι δεύτεροι προφέρονται στην Ιθάκη και προσφέρονται αποκλειστικά στην Πηνελόπη ως επιστέγασμα του κορυφαίου αναγνωρισμού. Η γνησιότητα ή η αλήθεια των εσωτερικών αυτών διηγήσεων (το ἔτυμον, το ἀτρεκές τους, όπως λέγεται στο πρωτότυπο κείμενο) συμπεραίνεται από τη σύμπτωση της ομολογίας τόσο του ποιητή όσο και του εσωτερικού αφηγητή ότι στην προκειμένη περίπτωση λέγεται η αλήθεια: τα περιεχόμενα δηλαδή της αφήγησης ανταποκρίνονται σε βιωμένες εμπειρίες των ηρώων, βεβαίωση που την αναγνωρίζει και ο ακροατής. Η ασφαλέστερη σφραγίδα της γνησιότητας μιας διήγησης προκύπτει από τη δήλωση ή την αποκάλυψη της πραγματικής ταυτότητας του διηγητή.

Παράδειγμα η εισαγωγή των «Μεγάλων Απολόγων», όπου ο Οδυσσέας καταθέτει για πρώτη φορά μπροστά στον Αλκίνοο και στους Φαίακες τα στοιχεία της ταυτότητάς του: το δικό του όνομα, το όνομα του πατέρα του, το όνομα της πατρίδας του. Σ᾽ αυτό το ονομαστικό τρίγωνο, που αποτελεί και εγγύηση της αφηγηματικής γνησιότητας, εγγράφει στη συνέχεια ο ήρωας τη μακρά του διήγηση. Η εγγύηση αυτή δεν αναιρείται από το περιεχόμενο της διήγησης· αν, λόγου χάριν, περιέχει, όπως συμβαίνει σίγουρα με τους «Μεγάλους Απολόγους», στοιχεία εξωτικά, τέρατα και σημεία δηλαδή, που υπερβαίνουν τις πραγματικές εμπειρίες του ακροατηρίου. Εφόσον δεν εγείρεται από κανέναν αμφιβολία για την αλήθεια αυτών των θαυμαστών στοιχείων, η εγγύηση γνησιότητας παραμένει ισχυρή. Αλλιώς ο εξωτερικός ακροατής προειδοποιείται από τον εξωτερικό αφηγητή ότι η επικείμενη εσωτερική διήγηση είναι ψευδής, πλαστή, επινοημένη. Γενικότερα, μια γνήσια διήγηση επικαλείται το κύρος της αφηγηματικής παράδοσης, και έτσι κατακυρώνεται ως αληθινή.

Δ. Ν. Μαρωνίτης